ENSAIU LITERARIU 4-ARKIVU

(KOMENTÁRIU KONA-BA JOSÉ BORGES ALIAS TOZÉ NIA KRÓNIKA SIRA)

Hosi *)Abé Barreto Soares


Foin lalais oan ne’e, ha’u simu ho haksolok konvite ida hosi Belun José Borges alias Tozé liu hosi e-mail atu hakerek netik komentáriu oan ruma kona-ba krónika sira ne’ebé nia hakerek kona-ba Timor-Leste, no nia viajen hosi Portugal ba Timor-Leste.

Oras ne’e dadaun bainhira hakerek komentáriu ida ne’e, ha’u mai pasa ha’u-nia ferias iha Bali ho ha’u-nia kaben ne’ebé oras ne’e ko’us hela kosok oan ida iha nia isin alias isin rua fulan neen ona.

Hafoin tiha lee hotu horiseik loromanas belun Tozé nia kolesaun krónika sira ne’ebé nia haruka mai iha pixina ibun BaliSandy Cottages nian, ha’u iha lia fuan oan ruma atu hato’o maka tuir mai ne’e:

-Hanesan eskritór,Tozé buka atu haktuir mai ita ninia viajen fíziku no metafíziku. Nia konvida ita atu hala’o viajen hirak ne’e ho nia. Nia konvida ita atu luku kle’an iha mundu Timor-Leste nian, ne’ebé nia rasik hetan tiha ona esperiensia durante nia tempu badak hela Timor-Leste hanesan profésor universitáriu ida iha Universidade Timor-Lorosa’e.

-Durante nia tempu ne’ebé badak iha Timor-Leste, nia konsege tama oituan iha mundu imajináriu Bei Lafa’ek (Avô Crocodilo) nian. Nia konsege hasai netik fotografia oan balu hosi nia krónika sira ne’e. Nia konsege pinta imajen balu Timor-Leste nian ho nia lia fuan sira. Ho nia lia fuan sira ne’e, Tozé aprezenta nia an hanesan ’viajante, fotógrafu no pintór poétiku’. Hanesan Timoroan ida ne’ebé gosta halimar iha ambiente literáriu, bainhira lee Tozé nia krónika sira ne’e, ha’u sinti ba hanesan hetan kolan poétiku ida ne’ebé moos furak. No, ha’u la baruk atu haksoit tun ba iha bee kolan ne’e nia laran, no nani avontade. Ha’u sinti fresku.

Atu oituan ka barak, Tozé, ho ninia kbiit ne’ebé nia iha, haka’as an pinta tiha ona imajen Bei Lafa’ek nian, no hatudu tiha ona mai ita. Ha’u hein katak nia sei la baruk atu pinta tan imajen Bei Lafa’ek nian iha tempu ikus mai ho nia lia fuan oan sira nee’ebé furak. Ha’u fiar katak nia sei halo buat nee’e tanba ha’u haree katak Tozé ne’e nu’udar ema ida ne’ebé hamalaha no hamrok atu halo bebeik esplorasaun iha mundu imajináriu.

Ha’u-nia amizade ho nia hanesan ”men of letters” foin maka hahú foin lalais iha tinan ida ne’e. Husu boot fini amizade ne’ebé ami kuda tiha ona ne’e sei buras iha tempu ikus. Maski ami foin maka hatene malu, maibé ha’u sinti katak ami nain rua hatene malu kleur ona. Ne’e tanba ami komunga óstia ida deit hanesan ’men of letters” –óstia poétika.

Ikus liu ha’u hakerek hatete katak, ”It is not how long we make friends that it counts, but it is how”, loos ka la’e Belun Tozé?

***
Kuta, Bali, 20 Jullu 2006

*)Poeta/Tradutór/Intérpretu