Tuesday, December 15, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXIII




Hosi nakukun, sei mosu naroman
Hosi susar, sei mosu hamnasa
Mundu mós haksolok, mundu mós basa liman
--
Dezembru 2009

Monday, December 7, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXII




Ita tebe, ita bidu, ita tuba rai metin—marka firme ita-nia pozisaun: "Ami povu Maubere lakohi tan sai ema ida nia atan!"

Tuesday, December 1, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXI



Karik la sala, dala barak ona maka ha’u hatete katak, hetok ha’u hatene kona-ba buat barak, hetok ha’u sente katak iha de’it buat oituan maka ha’u hatene. No, loos duni katak sei iha buat barak maka ha’u mesti hatene bainhira ha’u sei dada iis— hatutan moris ne’e iha mundu rai klaran.

Sunday, November 29, 2009

ESPRESAUN POETIKA LX



ha’u sempre sente ha’u-nia moris folin laek, laiha sabór, no laiha liu sentidu. ha’u prontu bebeik atu hasoru no simu realidade fundamentál ida-ne’e ho fuan ho laran tomak?

Thursday, November 19, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIX




karik mate sei mai foti ha’u iha loron ruma, loos duni katak ha’u sei husik hela buat hotu maka iha relasaaun ho matéria. no ha’u sei lori de’it ha’u-nia klamar. oh, mestre…hatudu dalam nafatin mai ha’u iha viajen ida-ne’e!

Wednesday, October 28, 2009

AFORISMA DIARIA [28-10-2009]

*)Keta tauk! Keta hakfodak! Matan moris, neon na’in! Ha’dia ó an atu sai funu-na’in naroman nian. Ne'e ka, belu!

ESPRESAUN POETIKA LXIII



Na’i, iha Ita-Boot nia liman ha’u hato’o tomak ha’u-nia klamar no isin-lolon oan ne’e. Iha ha’u-nia toba maka dukur furak, ha’u hakarak hakfodak beibeik—hodi rona Ita-Boot nia lia bisu-bisu ne’ebé matenek.

Wednesday, August 12, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXII



MAMA NIA ORASAUN

Mama hamulak
Mama harohan,
“haraik tulun, haraik matak-malirin, haraik rahun di’ak”

Mama nia matan-been turu,
tanba ita oan
--
Agostu 2009

Tuesday, August 11, 2009

ESPRESAUN POETIKA LXI-2



*) IN MEMORIAM PAPA SEBASTIÃO MARUBI

papa nia tanis, papa nia hamnasa
naktabar metin iha ita baboton ita fuan talin

papa tanis sei la para
karik ita la hamutuk

papa hamnasa sei hotu
karik ita la buka malu
--
*)11 Agostu 2009 [ohin loron hakoi Papá nian, ne’ebé halo tinan 5, fulan 8 la’o hela ami ba mundu seluk]

ESPRESAUN POETIKA LXI



Laiha buat foun ida iha buat hotu-hotu, bainhira loro-matan sei sa’e iha lorosa’e, no monu iha loro-monu. Saida maka iha ne’e resiklajen de’it, ne’ebé sempre haklaken variedade aparénsia iha pasu tempu nian.

ESPRESAUN POETIKA LX



XANANA KO’ALIA, XANANA HAKILAR

ha’u-nia ulun imi sama tiha ona
ha’u-nia tilun imi sulan tiha ona
ha’u-nia matan imi taka tiha ona
ha’u-nia liman imi kesi tiha ona
ha’u-nia ain imi futu tiha ona

imi hakarak tan atu bobar ha’u-nia neon?
imi hakarak tan atu hakanek ha’u-nia fuan?

imi ba tuur iha fulan!
--
Agostu 2009

Friday, August 7, 2009

ENSAIU LITERARIU-7: NASIONALIZMU TIMOR-LESTE HATEKE HOSI NIA POETA SIRA-NIA HANOIN

*) NASIONALIZMU TIMOR-LESTE NIAN HATEKE HOSI NINIA POETA SIRA-
NIA HANOIN

(Ensaiu ne'ebe hato'o iha konferensia iha UNTL kona-ba "UNDERSTANDING TIMOR-LESTE" iha loron 2, fulan-Jullu, tinan 2009)

Hosi Abé Barreto Soares

“Poetry is existential communication”
Breyten Breytenbach

INTRODUSAUN

Kestaun nasionalizmu sempre sai nu’udar tópiku ida-ne’ebé interesante atu elabora no ko’alia, partikularmente iha rai hanesan Timor-Leste, ne’ebé hakat liutiha ona periodu kolonializmu iha tempu Portugál no Indonezia nia ukun.

Hanesan mós eskritór sira seluk iha kolonia Portugeza iha kontinente Áfrika ne’ebá, eskritór Timoroan sira mós hala’o knaar ida-ne’ebé signifikante tebetebes hodi sunu lakan sentimentu nasionalizmu entre sira-nia maluk patriota sira-nia leet durante funu ba libertasaun nasionál. Ezemplu konkretu ida maka ita bele foti hosi rai Angola maka ninia eskritór, António Agostinho Neto ne’ebé, “la’ós sai de’it nu’udar Angola nia Prezidente ba dahuluk maibé kontinua sai ninia poeta ne’ebé prominente liuhotu, ho nia obra sira publika iha lian oioin. Neto nia poezia sira lida ho luta atu hetan liberdade, no ninia poema sira balu transforma sai inu sira libertasaun nian.”

Ensaiu badak ida-ne’e tenta atu analiza no diskuti oituan kona-ba obra literária poeta prominente Timor-Leste nian na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício, ne’ebé--oituan ka barak--ajuda tiha ona hodi forma konsiénsia nasionalizmu ema Timoroan nian iha pasadu resente ba istória kontemporánia Timor-Leste nian.

Ensaiu ne’e mós sei buka atu diskuti oituan liután kona-ba relevánsia obra literária poeta na’in tolu ne’e nian iha kontestu Timor-Leste ne’ebé livre no independente, no sira-nia vizaun ba Timor-Leste ne’ebé pásífiku no mós prósperu iha tempu ikusmai.

Fernando Sylvan: “....nem por um minuto me calarei”

Timoroan ida-ne’e la’ós koñesidu hanesan poeta de’it, maibé nia mós koñesidu hanesan prozadór no ensaísta ida. Nia naran loloos maka Abílio Leopoldo Motta-Ferreira. Nia moris iha Dili, Timor-Leste iha loron 26, fulan-Agostu, tinan 1917. Nia mate iha Cascais, Portugal iha loron 25, fulan-Dezembru, tinan 1993.

Tempu barak liu maka nia halo hotu iha Portugal. Wikipedia fó sai liután katak, apezarde “distánsia jeográfika entre Portugál no Timor-Leste, eskritór oan ida-ne’e kontinua nafatin hakerek kona-ba nia rai. Nia elabora kona-ba lenda, tradisaun no foklórika Timor nian iha nia obra sira. Nia mós, to’o ikus, koñesidu hanesan poeta boot ida lian Portugés nian, no nia sai mós prezidente ba Sosiedade Lian Portugés.”

Hosi livru “A Voz Fagueira de Oan Tímor” ita bele koñese kuaze obra poétika tomak Fernado Sylvan nian. Hosi livru ida-ne’e maka ita hetan poema balun, ne’ebé deskreve sentimentu forte espiritu nasionalizmu ema Timoroan nian.

Iha tinan 1971, tinan tolu molok Revolução dos Cravos akontese iha Portugal, Fernando Sylvan hahú fanun ona nia maluk sira kona-ba kestaun rasizmu.Tinan 1971 ne’e sai nu’udar tinan Internasionál kontra Rasizmu. Hanesan portavós ida povu kolonizadu nian hosi nasaun Terseiru Mundu, Fernando Sylvan espresa nia sentimentu profundu kona-ba asuntu ne’e liuhosi nia poema Mensajem do Terceiro Mundo. Hosi liña balu poema ne’e nian, nia marka nia pozisaun firme, hodi hananu,

“Não tenhas medo de confessar que me sugaste o sangue
E esgravataste chagas do meu corpo
E me tiraste o mar do peixe e o sal do mar
E a água pura e a terra boa
E levantaste a cruz contra os meus deuses
E me calaste nas palavras que eu pensava.
.............
Não tenhas medo de confessar o esforço
De silenciar os meus batuques
E de apagar as queimadas e as fogueiras
E desvendar os segredos e os mistérios
E destruir todos os meus jogos
E também os cantares dos meus avós.
.....
E eu sobrevivi
Para construir estradas e cidades a teu lado
E inventar fábricas e Ciência,
Que o mundo não pôde ser feito só por ti.”

Iha tinan 1981, hafoin tiha tinan neen Timor-Leste hetan invazaun no okupasaun hosi nia rai viziñu Indonézia, Fernando Sylvan mosu fali ona, hodi fó korajen ba maluk Timoroan sira atu luta kontra dominasaun estranjeira ne’e, atu to’o ikus hetan liberdade no pás. Nia lamenta mós ho Portugál nia reasaun maka la forte hasoru realidade ne’e. Poema Timor-Leste ne’ebé Fernando Sylvan hakerek ne’e, fó sai nia sasin, fó sai nia hakilar:

“Timor,
teu grito fretilin ecoará
com Portugal quieto
com Portugal calado
sem um acto de força a tua força
sem um gesto de orgulho ao teu orgulho
sem um nada de nada a tua História

Mas tu resistirás a Indonésia
e lutarás
e redesfraldarás a tua bandeira
e recantarás o teu hino
e reproclamarás a tua independência

E na liberdade das tuas liberdades
terás a justiça da tua justiça
e no amor do teu amor
terás a paz da tua paz......”

Fernando Sylvan iha vizaun katak, sedu ka tarde, funu Timor-Leste nian hasoru Indonézia atu hetan pás no liberdade, sei to’o nia rohan. Nia fiar katak, to’o ikus Timoroan sira sei ku’u duni ai-fuan ukun rasik an nian. Vizaun ida-ne’e partilla ho momós hosi líder Timor-Leste nian iha estranjeiru, José Ramos-Horta (Prezidente Repúblika atuál Timor-Leste nian) bainhira nia hala’o luta diplomátika iha tinan barak nia laran. Hosi Ramos-Horta nia livru, “Funu: The Unfinished Saga of East Timor”, ita mós bele hetan poema ki’ikoan ida Fernando Sylvan nian kona-ba funu, mak laiha títulu, ne’ebé nia sita:

“Funu, guerra. –A guerra
há-de terminar
a sorrir amor.

Semente a partir-se
tem seu fim na flor.”

Espiritu Mauberismu ne’ebé iha tinan barak haburas no promove hosi Fretilin iha luta ba libertasaun nasionál Timor-Leste nian, inspira “homen das letras” ida hanesan Fernando Sylvan. Liuhosi poema Manifesto Maubere, Fernando Sylvan hakarak haforsa liután determinasaun povu Timor-Leste, povu Maubere nian atu afirma nia identidade rasik. Maluk Timoroan barak iha rai estranjeiru, liuliu iha Portugál ne’ebá, kostume uza poema ne’e iha sira-nia atuasaun kulturál, hanesan omenajen ba lia-na’in ida-ne’e.

MANIFESTO MAUBERE

A cultura é a memória
de um povo que não morre!

A acção é a história
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A vida é a liberdade
de um povo que não morre!

A independência é a vontade
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

A justiça é a oferta
de um povo que não morre!

A luta é a descoberta
de um povo que não morre!

Ouviram?
Ouviram bem?

Nicolau dos Reis Lobato, líder Timoroan nian ne’ebé mate iha kombate iha ai-laran, iha tinan 1978, laiha dúvida katak, halo Timoroan sira nia morál atu luta ba ukun rasik an sai nakdoko tebes. Fernando Sylvan tenta atu hamoris filafali espiritu luta nian, hodi deskreve Nicolau Lobato nia grandeza, ne’ebé sei kontinua moris no eziste iha Timoroan sira-nia fuan no laran. Poema Vozes Mauberes tuirmai haktuir sentimentu klean ida-ne’e:

VOZES MAUBERES

Uma criança chama:
-Presidente Nicolau Lobato!

Outras crianças chamam:
-Presidente Nicolau Lobato!

Vamos responder-lhes com as vozes dele:
-Presente!
-Presente!

Hanesan omenajen kmanek ida ba Xanana Gusmão (Primeiru Ministru atuál Timor-Leste nian), ne’ebé uluk iha ai-laran sai nu’udar lider prominente rezisténsia nian, Fernando Sylvan hananu iha nia poema tuirmai. Nia uza metafora manu aman atu deskreve funu-na’in, no tara hanesan kroat ka kilat. Maibé, iha nia poema ne’e, nia deskreve katak Xanana, hanesan manu-aman, la uza tara atu hafetu. Ne’e hatudu katak Xanana uza nia matenek, uza nia diplomasia atu manan nia funu-maluk sira.

Poema a Xanana Gusmão

Depois
(mas só depois)
os galos
lutarão sem lâminas

Poema ne’e mós hanesan esforsu ida hosi nia autór nian atu hatan no kompleta knananuk populár ema Timoroan nian, ne’ebe buras iha funu laran, hanesan deskreve tuirmai:

Manu aman Timor-Leste
Manu futu fatin
Lalika tau tara manu futu fatin

Iha seremónia sira bainhira selebra loron boot Timor-Leste nian, ema kostume hanoin filafali funu-na’in sira-ne’ebé mate iha funu laran--luta ba ukun rasik an, hodi halo “um minuto de silêncio”. Hanesan poeta ida-ne’ebé iha hanoin alternativu, Fernando Sylvan reaze hodi hatete iha liafuan poétika sira-tuirmai, hanesan aktu protestu nian ida:

“Pedem-me um minuto de silêncio pelos mortos mauberes
Respondo que nem por um minuto me calarei!”

Francisco Borja da Costa: “ ……Na ponta da minha baioneta/Marcarei na história a forma da minha libertação”

Lia na’in ida-ne’e koñesidu liu ho nia naran apalidu, Borja da Costa bainhira ita ko’alia kona-ba “Sé maka Sé” iha mundu literária Timor-Leste nian. Nia moris “iha Fatuberlihu, iha kosta sul Timor-Leste iha loron 14, fulan-Outubru, tinan 1946. Nia mate ho tinan 30 bainhira Timor-Leste hetan invazaun hosi tropa Indonézia iha loron 7, fulan-Dezembru. Tropás parakedista sira maka oho nia.

Borja da Costa iha nia observasaun di’ak ba kestaun diskriminasaun durante tempu ukun koloniál Portugés nian “bainhira nia tuir obrigasaun militar ba tropaz Portugés no haknaar iha Laclubar. Nia haree katak knaar militar ne’ebé nia hala’o nu’udar
“esperiensia di’ak”tanba nia hetan aten boot atu ko’alia hasoru diskriminasaun rasiál. Liutiha halo hotu knaar militár, nia fila fali ba knaar governu nian. Hosi nia pozisaun iha governu, nia bele observa prosesu sensura ne’ebé la’o iha ukun Portugés. Nia halo peskiza pesoál ba diskriminasaun hasoru ema Timor iha servisu fatin.”

Bainhira Revolucão dos Cravos mosu iha Lisboa iha loron 25, fulan-Abril, tinan 1974 Borja da Costa iha ona Portugal ne’ebá “hala’o estájiu iha “Diario de Noticias” “ Bainhira nia iha Lisboa, “nia haknaar no hela hamutuk ema Timor-Leste seluk iha Casa dos Timorenses, sentru ida ba nasionalista Timor-Leste iha liur. Tuir nia liafuan rasik, nia “politikamente hetan matenek” hosi ema Timor-Leste ne’ebé radikál”

Durante iha Portugal, Borja da Costa nia espiritu literáriu-revolusionáriu hakroat liután liuhosi nia leitura ba obra eskritór famozu sira.“Tuir nia, hakerek na’in ne’ebé iha influensia boot maka Bertold Brecht, Pablo Neruda, Maxim Gorky,”knaar Marxista” no poezia Mao Tsetung nian.”

Borja da Costa nu’udar lia-na’in ida ne’ebé “hakerek poezia iha forma klásika, iha lia-Tetum. Nia imajen sira ne’e hotu kona-ba buat murak sira Timor nian; foho tutun maka kleuk tun sa’e, manu sira iha knua laran, kona-ba mota sira ne’ebé fahe malu no hamutuk filafali ho laiha rohan laek.”

Borja da Costa hahú tenta atu fanun Timoroan sira hodi “loke matan didi’ak hodi haree realidade katak sira moris iha ukun koloniál nia okos” bainhira nia fila hikas tiha mai ona hosi Lisboa iha tinan 1974. Hamutuk ho nia maluk Abílio Araújo iha Fretilin ne’ebé nia rasik halo parte, sira “kria poezia no hananu ne’ebé fo sai hanoin nasaun povu Timor ne’ebé kleur tebes ona moris iha hanehan laran. Sira muda hananu tradisionál….Knaar ba dahuluk hosi rarosan ida-ne’e maka “Foho Ramelau” ne’ebé tuirmai hatene hanesan “hananu revolusaun” Fretilin nian..”

Foho Ramelau
…….
Tan sá timur ulun sudur uai-uain?
Tan sá timur oan ata uai-uain?

Hadeer rai-hun mutin ona lá!
Hadeer loron foun sa’e ona lá!

Loke matan loron foun to’o iha knuak
Loke matan loron foun iha ita rain

Hadeer kaer rasik kuda talin eh!
Hadeer ukun rasik ita rain eh!

Hosi knananuk Foho Ramelau Timoroan sira sinti katak sira tuba metin atu kaer rasik sira-nia destinu, sedu ka tarde.

Iha tinan barak nia laran, durante funu rezisténsia, knananuk ida-ne’e sunu lakan nafatin ema Timoroan sira-nia espiritu atu luta hodi hetan direitu ba auto-determinasaun. Iha vila laran Timor-Leste nian maka knananuk ne’e forsa okupante Indonézia sira bandu Timoroan sira atu labele kanta, maibé iha ai-laran no iha rai estranjeiru ne’ebé Timoroan sira iha ba, porezemplu hanesan Austrália no Portugál, knananuk ne’e ema kontinua rona nafatin.

Iha nasaun ne’ebé de’it iha mundu rai klaran ne’e sempre iha nia inu nasionál rasik. Borja da Costa kontribui nia obra “Pátria, Pátria” ba inu nasionál Timor-Leste nian. Bainhira independénsia Timor-Leste nian deklara iha loron 28, fulan-Novembru, tinan 1975 inu ne’e hananu ba dahuluk públikamente.

Hino Nacional

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Vencemos o colonialismo
Gritamos, abaixo o Imperialismo
Terra Livre, Povo livre
Não, não a exploração.
Avante unidos
Firmes e decididos
Na luta contra o Imperialismo
O inimigo dos Povos
Até a vitória final
Pelo caminho da Revolução

Pátria, pátria!
Timor-Leste, nossa Nação
Glória ao Povo e aos heróis
Da nossa Libertação.

Tinan atus ba atus, Portugál ukun Timor-Leste. Timor-Leste nia ema sira moris iha opresaun boot nia laran. Hafoin tiha prosesu dezkolonizasaun Timor-Leste nian ne’ebé, to’o ikus, la hamosu rezultadu di’ak iha tinan 1970 nia laran, Timor-Leste tenke obrigadu enfrenta invazaun no okupasaun Indonézia nian durante tinan 20 resin. Ema Timoroan sira sinti katak sira la sai na’in rasik ba sira-nia rain ho okupasaun ida-ne’e. Sira moris iha nakukun, sira moris laiha liberdade. Poema “O Rasto da Tua Passagem” tuirmai deskreve Borja da Costa nia revolta maka’as kontra asaun kolonializmu no forma libertasaun povu kolonizadu sira-nian. Ativista Timoroan sira iha Austrália konsege halo gravasaun ba deklamasaun poema ida-ne’e ho lian-Inglés no lian-Portugés no buka atu halo sirkulasaun gravasaun ida-ne’e iha Timor-Leste laran no iha Indonézia klandestinamente, durante tempu rezisténsia. Deklamasaun poema ida-ne’e ajuda kehe ahi espiritu nasionalizmu nian, liu-liu iha juventude Timoroan sira-nia fuan laran, ne’ebé frekuenta universidade sira iha Indonézia.

O Rasto da Tua Passagem

Silenciaste minha razão
Na razão das tuas leis
Sufocaste minha cultura
Na cultura da tua cultura
Abafaste minhas revoltas
Com a ponta da tua baioneta
Torturaste meu corpo
Nos grilhões do teu império
Subjugaste minha alma
Na fé da tua religião

Saqueaste
Assassinaste
Massacraste
Pilhaste

Minha terra, minha gente
Banhada em sangue
Escorragada, exangue

Barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei
Brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza

Na ponta da tua baioneta
Assinalaste o rasto da tua passagem
Na ponta da minha baioneta

Marcarei na história a forma da minha
Libertação

João Aparício: “…….Timor, ó Terra minha,/És o meu nome!”

Laiha informasaun barak atu deskreve kona-ba poeta foin sa’e oan ida-ne’e. Haktuir ba situs-web Editora Caminho nian katak “João Aparício ne’e nu’udar poeta ida ne’ebé sai refujiadu iha Portugál. Iha tinan 1999 nia hala’o knaar hanesan aprezentadór ida ba Rádio Renanscença, Lisboa iha programa Timor, Sol Nascente, ne’ebé fó sai diariamente iha Timor-Leste. Nia públika tiha ona obra poétika iha livru ho títulu Versos Oprimidos ne’ebé nia uza naran pseudónimu Kay Shalay Rakmabean iha tinan 1995. Hafoin tiha iha tinan 1999, nia públika livru poezia ho títulu A Janela de Timor, no iha tinan 2000 nia publika tan livru poezia ida ho títulu Uma Casa e Duas Vacas.

Poema sira balu ne’ebé foti atu diskuti no analiza iha ensaiu ida-ne’e mai hosi livru A Janela de Timor. Lansamentu ba livru ne’e hala’o iha Lisboa, iha fulan-Abril, tinan 1999. Iha parte nia diskursu ba lansamentu ne’e, João Aparício afirma nia vizaun poétika hanesan tuirmai, “O sofrimento do Povo de Timor foi e continua a ser o alicerce da minha poesia. Não vivi em mim mesmo. Vivi a vida e alma dos meus irmãos
timorenses. Fui obrigado a reflectir mais cedo sobre o mundo e sobre o drama
da minha Pátria. Aquilo que escrevi é o que maioria do Povo de Timor pensa
e sente, desde que a tragédia se abateu sobre nos. É a sumula da
consciência de um Povo que está presente: a consciência do Povo de Timor. É pensar de modo novo o que foi dito e vivido pelos meus antepassados e pelas gerações de actualidade."

João Aparicio nia afirmasaun ne’ebé dekreve iha leten ne’e han malu loloos ho saida maka poeta Libanéz, Kahlil Gibran hatete kona-ba esensia poeta nian katak, “The poet is the mediator between the creative power and people” Hanesan poeta, João Aparício prenxe kritéria atu sai portavós ba nia povu nia moris, ne’ebé nakonu ho midar no moruk.

Poeta sira iha ne’ebé de’it kuaze iha karakterístiku hanesan. Siha iha domin boot ba sira-nia hun no abut moris nian. Hanesan raan Timor-Leste nian ida, João Aparício fó valór boot tebes ba nia rain doben, Timor-Leste nia ezisténsia. Nia apresia tebetebes panorama foho boot tolu: Ramelau, Matebian no Kabalaki nian, ne’ebé Timor-Leste iha. Kona-ba ida-ne’e, nia haktuir iha poema Meu Nome tuirmai:

Meu Nome

"Timor,
Imagem viva de Ramelau, Cablaqui e Matebian,
Tres almas gemeas, imortais e sagradas,
Loucas no combate e mansas no amor.

Timor, o Terra minha,
E's o meu nome! "

João Aparício haree Timor-Leste hanesan nia bersu moris nian, ne’ebé nia sempre hadomi. Timor-Leste hanesan nia klamar, hanesan Timoroan sira-nia klamar. Poema Timor-Leste deskreve sentimentu ida-ne’e:

Timor-Leste

És o meu berço natal,
Onde p’ra sempre Te amarei,
E onde sempre Te Espero!

Jamais voltarei a perder-Te..
P’ra que continues a ser
Alma minha, terra úbere.

Ahi-oan Timor-Leste nia luta ba ukun rasik kuaze atu mate mohu ona molok massakre Santa Cruz akontese, ne’ebé fanun mundu tomak nia konsiensia katak iha Timor-Leste iha buat ruma la’o la loos. Loron rua tiha hafoin massakre ne’e akontese, João Aparicio foti nia kaneta no buka atu hato’o nia sentimentu, no buka atu hato’o korajen ba povu Timor-Leste nian maka tama iha momentu lutu nasionál nia laran. Ho poema Timor-Pedra-de-Toque nia enkoraja nia maluk sira:

TIMOR—PEDRA-DE-TOQUE

Timor,
Pátria da ha’u-inan e dos aswain,
Está as escrever a Sua História
Com letras de sangue e de lágrimas,
Está a construir o Seu futuro
Com os cadáveres dos Seus filhos.
……
……
Timor,
Pátria de Xanana e dos jovens de Santa Cruz,
Continuará a bater os portões do mundo
Com a Sua mão cansada e ensanguentada;
Continuará a gritar para Portugal
Com a Sua voz de irmãos de séculos.

…………”

Xanana Gusmão ho nia karakterístiku revolusionáriu, ne’ebé Timoroan barak tuir nia hanesan sira-nia matan-dalan iha luta ba libertasaun nasionál inspira João Aparicio atu fó sai nia hanoin iha poema Xanana –Mito tuirmai:

XANANA-MITO

És o oan-mane-kmanek de todas as mães,
O maun Boot X dos nossos jovens,
O áman das crianças de Timor…

És a uma lulik dos velhos,
O lia-na’in dos sábios..
És o mito do povo de Timor-Leste.
…….”

Rezisténsia Timor-Leste nian tama fali iha faze nakadoko bainhira Xanana Gusmão tropa sira Indonézia nian kaer iha Dili iha loron 20, fulan-Novembru, tinan 1992. Timoroan sira laran taridu, laran susar, laran tanis tebes, konserteza. João Aparício hamrik filafali ho nia kaneta, dezafia Timor-Leste nia funu-maluk sira hodi dehan iha poema Xanana tuirmai,

XANANA

Caíste nas mãos do inimigo;
Em angústia e luto está
O coração do teu povo amado…
Quem te traiu, meu irmão?
Que te traiu?
…….
…..
Toda a ilha chora…
Todos os homens de boa vontade choram..
Até os túmulos dos heróis choram por ti…”

Relevansia Obra Poétika sira Iha Kontestu Timor-Leste nian iha Loron-Ohin no Loron- Aban

Timor-Leste oras ne’e moris iha ukun nia laran. Desde 20 Maiu, tinan 2002 Timor-Leste restaura hikas nia indepéndénsia. Timor-Leste tama ona iha komunidade internasionál nia leet hanesan nasaun livre, independente no soberanu. Hanesan mós ho nasaun sira seluk, Timor-Leste iha nia pasadu ne’ebé nia hakat liutiha ona, iha prezente maka oras ne’e la’o daudaun ho intensidade, no iha nia futuru maka sei mehi atu alkansa.

Atividade dezenvolvimentu nian hala’o iha aspetu hotu-hotu. Pergunta ida maka mosu: oinsá relevansia obra literária poeta Timoroan sira-nian iha aspetu dezenvolvimentu kulturál iha oras ne’e, no iha aban bain rua?

Obra poeta na’in tolu: Fernando Sylvan, Francisco Borja da Costa no João Aparício nian, sein dúvida iha knaar boot atu hamoris nafatin valór sosiál, polítika, no kulturál ne’ebé sira fiar ba Timor-Leste nia vida-moris hanesan nasaun soberanu ida iha mundu rai klaran.

Hanesan indivíduu ida, Fernando Sylvan mehi atu harii buat foun. Nia hakarak hadomi ema, idea no sasan sira. Nia iha serteza ba pás iha futuru. Mehi ida-ne’e bele partilla mós hosi nia maluk Timoroan sira, ne’ebé halo parte hanesan sidadaun sira mundu nian. Iha liña poema ida maka lahó títulu, nia hananu:

“…… Quero só ajudar a propor a outra vida/Quero só ser mais um a fazer novo mundo.
Tenho de amar pessoas e coisas e ideias.
Tenho de ter certezas na paz do futuro.”

Labarik sira nu’udar futuru nasaun nian ne’ebé sei kontinua luta foun ida mundu modernu nian kontra buat sira maka hanesan: kiak, hamlaha, analfabetizmu, n.s.t.. Nia husu ba labarik sira atu hadeer ona:

Acorda
Meu filho
Acorda..
Não podes
Dormir sonhar:
Guerrilheiro tens de ser
Que o povo
Tem de lutar!

Valór unidade nu’udar valór klasiku ne’ebé sei kontinua relevante iha prosesu harii nasaun. Lia fuan cliché dehan, “A união faz a força” kontinua sai matan-dalan ida-ne’ebé bele konsolida vida nasaun nian. Unidade nasionál Timor-Leste nian maka metin sei lori Timor-Leste atu alkansa estabilidade iha oras ne’e no aban bairua. Borja da Costa, dezde tinan 1974, halo tiha ona apelu ba Timoroan sira atu hamutuk. Poema Kdadalak espresa nia vizaun poétiku:

Kdadalak

Kdadalak suli mutuk fila ué inan
Ué inan tan malu sá ben ta’han

Nanu’u timur oan sei hamutuk
Hamutuk atu tahan anin sut taci
………
KDADALAK SULI MUTUK FILA UÉ INAN
TIMUR OAN HAMUTUK TANE ITA RAIN

Iha mundu ohin loron, tenke halakon opresaun iha forma oioin. Iha Timor-Leste ne’ebé livre no independente, tenke iha mudansa mentalidade ba nia ema sira. Poema Povu Maubere Sei La Sai Atan ba Ema Ida kontinua fó hanoin Timoroan sira kona-ba buat sira-ne’e:

“…..
Ita tenke hamosu
Moris foun ida
Atu haluha tiha
Katak povu ne’e sei sai atan
….
Ita tenke hamosu
Ema foun ida
Husi rai ne’ebé ita hamrik ba ne’e

Ita tenke harahun
Tauk no todan
Opresaun koloniál”

Hanesan mós Fernando Sylvan hananu iha nia poema Manifesto Povo Maubere, atu marka identidade kulturál Timoroan sira-nia rasik, Borja da Costa mós hakarak Timoroan labele tan sai atan ba ema ida iha oras-ne’e, bainhira sira goza namanas sira-nia ukun-an:

ITA TENKE HAKILAR HO LIAN MAKAS TEBES
KATAK POVU TIMOR
POVU MAUBERE
LA SAI ATAN
BA EMA IDA

Funu-na’in sira-nia luta iha pasadu atu ukun rasik an la saugati. Sira-nia rezultadu luta nian maka ohin loron Timoroan sira hetan ona liberdade, maka sira hein iha tinan barak.
Nu’udar nasaun ida, nudar povu, Timoroan sira labele haluha sira-nia aswain sira. Borja da Costa fó hanoin Timoroan sira atu hamutuk ho nia iha “Um Minuto de Silêncio” hanoin hikas aswain sira-nia knaar:

“….Hakmatek ba,
Imi-nia hakmatek, ita-nia hakmatek
BA MINUTU IDA
Oras atu hakmatek
Ba hakmatek tempu nian
Ba moris nian
Ba ema hirak be saran an

BA RAIN
BA NASAUN
BA POVU
BA
ITA-NIA LIBERTASAUN
HAKMATE BA-MINUTU IDA ATU HAKMATEK

Dezde tinan 1976, João Aparício hakarak mós konvida maluk Timoroan sira, bainhira moris ona iha ukun-an nia laran, atu simplesmente moris ho hakmatek, lakohi iha funu, no hakarak kabun bosu:

MINHA PAZ

Sou rouxinhol do Oriente,
Alma de rosas…

Não querro guerra
Porque me rouba a paz

Quero mais arroz
E uma simples guitarra

LIAFUAN IKUS

Hanesan mós povu iha rai ne’ebé de’it atu bele sobrevive iha aspetu hotu-hotu, ema Timoroan sira tenke, hamutuk ho nia poeta sira, halo beibeik reflesaun: hateke ba pasadu hanesan lisaun boot atu aprende, moris iha prezente ho fuan no laran tomak, no hein atu hakoak loron-aban ho laran ksolok no kmanek. Atu reforsa kompromisu ida-ne’e, Kahlil Gibran hakerek tiha ona katak, “But if in your thought you must measure time into seasons, let each season encircle all the other seasons, and let today embrace the past with remembrance and the future with longing.”

Referénsia:

APARICÍCO, João—A Janela de Timor, Editorial Caminho, Lisboa, 1999

BREYTENBACH, Breyten --End Papers, McGraw-Hill, 1987

CAMÕES--- Revista de Letras e Culturas Lusófonas, Julho-Setembro, 2001

EVANS, Boddy Alistair-- Internet (About.Com), “Biography: Antonio Agostinho Neto

FERRIS, Anthony—Spiritual Sayings of Kahlil Gibran, New York, 1962

INSTITUISAUN SAHE BA LIBERTASAUN--Poezia Borja da Costa iha Luta
Hasoru Kolonializmu, Dili, 2005

GIBRAN, Kahlil – The Greatest Works, Jaico Publishing House, Mumbai, 2003

JOLLIFE, Jill—EAST TIMOR Nationalism & Colonialism, Queensland, 1978

SYLVAN, Fernando—A Voz Fagueira de Oan Timor, Colibri, Lisboa, 1993

AFORISMA DIARIA [7-8-2009]

*) Haraik an, la’ós sai ata ba ema ida. Haraik an katak hakru’uk hanesan haree; hakru’uk liután bainhira fulin tebar loos.

*) Karik ita la refleta beibeik ba fenomena natureza nia lala’ok, ita tinan bai loro sei halo bebeik azineira.

*)Karik ó ne’e ema hakat tasi, ó la fiar filozofia lisan rai Lafaek nian, ne’e la saída. Maibé, karik ó raan kahur, ó la fiar buat ne’e, entaun maka ó sei tata rai. Ó sei monu tidin kidun, no sei la hadeer filafali. Sá tan maka ó ida be raan nanis nian kedas ne’e maka la fiar, entaun ita hotu sei tata rai. Bainhira ita tata rai ona maka ó foin hakfodak, maibé liutiha ona.

ESPRESAUN POETIKA- LIX



ALMA MAUBERE

Alma mama malus
Alma nata bua
Alma lambe ahu
Tuba nia ain metin
Alma rai ida-ne’e nia na’in

O keta doko, o keta sama, o keta sunu
--
Agostu 2009

Tuesday, July 28, 2009

ESPRESAUN POETIKA LVIII



ha’u-nia kakutak, ha’u-nia fuan, ha’u-nia neon hanesan mós tudik, sei la kroat bainhira la kadi.

AFORISMA DIARIA [28-7-2009]

*) Karik ita hotu-hotu maka ulun fatuk moruk, entaun dame no armonia sei laiha. Tensaun sei kontinua mosu, no domina ita-nia fuan no neon. Ita kala sei haree malu matan la moos. Ita kala sei haree malu hanesan busa no asu.

*) Ita tauk tanba ita isin-kanek. Ita tauk tanba ita halo buat ruma la loos ona. Ita tauk tanba lia-loos ita la fó sai.

*) Ha’u-nia nonok hanesan ha’u-nia protestu boot ida. Ha’u nonok, keta dehan ha’u beik. Ha’u nonok, keta dehan ha’u tauk.

Saturday, July 25, 2009

ESPRESAIUN POETIKA LVII



Hamutuk ita futu tali domin halo metin, hodi nune’e ita sei la nakdoko maski anin boot huu ita maka’as.

Friday, July 24, 2009

ESPRESAUN POETIKA LVI


Iha Ita-Boot nia ain hun, ha’u folin laek. Ha’u-ata halo sala barak. Ha’u fila kotuk filafila no lakohi rona Ita-Boo nia lian. Ha’u prontu atu hetan kastigu hosi Ita-Boot. Kastigu ha’u ba, Na’i! Hodi nune’e ha’u bele kurriji ha’u-nia an, no bele la’o hikas fali iha dalan loos.

AFORISMA DIARIA [24-7-2009]

[Ha’u foti ferias semana tolu nia laran—hahú hosi 2 Jullu to’o 24 Jullu. Tenta atu prenxe férias ne’e ho atividade kulturál, no lida ho asuntu familiar nian iha Dili no Manatuto, nst. Hetan duni oituan enerjia foun atu hahú fali serbisu semana oin...
Fulan ida ona ha’u la mosu iha blog..Ha’u labuk iha fatin seluk]


*) Hanesan poeta/lia na’in, ha’u nu’udar bee kadoras de’it. Na’i, Ita-Boot maka nu’udar bee, suli iha ha’u-nia lolon. Ha’u prontu atu sai bee kadoras, to’o de’it Ita-Boot bolu filafali ha’u atu la’o hela mundu ne’e no hakat ba mundu seluk. Ita boot de’it maka iha kbiit atu hamatak no haburas ema no ai-horis sira-nia moris. Ha’u hakru’uk ba Ita-Boot nia hakarak.

*) Kapasidade intelektuál ne’ebé loloos sei dudu ita bebeik atu hateke ba kotuk hodi hamosu pergunta: ita mai hosi ne’ebé, oras ne’e ita iha ne’ebé, no ita atu ba ne’ebé.

*) Aprende hosi istória sei halo ita atu hanoin atu labele monu fifalali iha rai ku’ak ne’ebé hanesan.

*) Ahi trambe tomak ona iha fatin-fatin. Ha’u tenke, somente, sai de’it ahi hodi hamate ahi ne’e enkuantu ha’u lakohi duni atu haree sasan hotu atu sai rahun uut.

*) Inan-Aman sira sempre hatete bainhira sira haree ita oan sira maka ulun fatuk toos, lakohi rona sira-nia lian: “oan sira, ne’e la’ós masin be meer kedas, no aimanas bee manas kedas. Imi sei sidi loron ruma.”

Monday, June 22, 2009

AFORISMA DIARIA [22-6-2009]

[Besik fulan ida ona,ha’u-nia vontade atu hakerek blog mós laiha. Tanba ne’e maka ha’u abandona loos blog tolu iha lian Tétum, Indonezia ho Inglés maka ha’u estabelese tiha ona. Ha’u ‘down’ oituan iha semana hirak liubá no, liuliu horiseik. Krus moris nian todan resin ba há’u atu tula iha há’u-nia lolon. Há’u iha tendensia atu halai hosi krus..]

*) Ita-nia pasadu maka nakonu ho metan, kleuk, rungu-ranga sempre tenta atu atrapalla ita bebeik. Ne’e sai todan boot ida psikolojikamente. Karik ita la kuidadu didi’ak, ita bele sai bulak.

*) Saída maka ha’u halo, imi sempre dehan katak sala hela de’it. Ha’u ne’e imi dehan katak nunka iha ninia di’ak rohan oan ida. Nunka! Entaun kala imi mesak mak anju de’it ona ba… Imi mesak maka moos de’it, no sala laek?

Friday, May 29, 2009

AFORISMA DIARIA [29-5-2009]

[Semana rua la’o liu.Saida maka ha’u halo tiha ona iha ha’u-nia atividade reflesaun hanesan ema lia-na’in ida?...]

*) Tanba sa maka ha’u tenke monu, no monu fila-fali? Tanba sa maka ha’u tenke subar an beibeik iha tauk no nakukun nia laran? Tanba sa? Ha’u presiza tebes duni libertadór revolusionáriu ida ne’ebé bele iha kbiit atu kore tiha ha’u hosi opresaun mentál ida-ne’e.

Wednesday, May 13, 2009

AFORISMA DIARIA [13-5-2009]

*) Iha moris ne’e ita hetan konvite atu sai atór, no mós iha tempu ne’ebé hanesan, sai nu’udar observador. Iha sírkulu asaun moris nian, ita halimar iha laran hanesan atór, maibé sei furak liu bainhira ita mós sai lalais ba sírkulu ne’e nia ninin hodi sai mós observadór ba ita-nia asaun sira.

*)*) Ita hotu nu'udar mestre--g-u-r-u ba ita-nia an rasik, ita hotu nu'udar eskolante ba ita-nia an rasik mós. Sai eskolante no mestre nu'udar rotasaun ida maka ita hala'o bebeik bainhira ita sei dada iis, hodi hatutan viajen moris maka naruk ida-ne'e.

Tuesday, May 12, 2009

ESPRESAUN POETIKA LV



Hanesan ai matak sira maka presiza bee, rai bokur, loro-matan, no ar fresku atu lolo sira-nia dubun, moris, no lolo sira-nia dikin, no sanak; ha’u mós hanesan kosok oan ida presiza tebetebes ha’u-nia inan no aman sira no maluk sira seluk nia domin, atensaun, hodi nune’e ha’u bele sai boot daudaun, atu hala’o viajen moris ita ema nian ida ne’e, ne’ebé nakonu ho zig-zag.

Monday, May 11, 2009

AFORISMA DIARIA [11-5-2009]

[Fulan Maiu tama ona iha segunda semana…. Ha’u seidauk book an de’it atu sai hosi bisu ‘aat’ ‘tagging’ nian… Ha’u mós enfrenta oituan depresaun mentál. Tanba ne’e, ha’u-nia isin lolon maka sofre. Há’u-nia estómagu ‘kambuh’ fali ona. Há’u dezorientadu oituan. Buat barak maka há’u tenke hala’o; tantu atividade ekstra no serbius nian. Ha’u ‘kewalahan’ oituan..

Ohin Papá halo tinan lima fulan lima la’o hela ona ami oan sira, beioan sira, nst…Hanesan baibain, ha’u haruka tiha ona mensajen sms ba alin/bin sira horikalan no mós ama, hanesan há’u-nia jestu atu selebra loron triste ida-ne’e:


/HANOIN HIKAS PAI NIA IIS KOTU/molok pai nia viajen naruk to’o ona nia rohan/ pai hakotu lia: oan sira, hodi terus maka ita sei manan//

Wednesday, April 29, 2009

AFORISMA DIARIA [29-4-2009]

[Semana tolu loloos ha’u la ativa ha’u-nia blog hodi hakerek ‘kolom’ “Aforisma Diária” tanba ha’u okupadu ho buat seluk. Buat barak maka ha’u observa no hakerek de’it iha ha’u-nia diariu no la transfere liu mai iha blogspot. Ha’u-nia tempu atu halimar dada lia iha tagging maka okupa tomak tiha ona. Hobi foun ida-ne’e halo ha’u ‘ketagihan’ tiha oituan. Ha’u la konsege kontrola no jere didi’ak ha’u-nia an…. Ne’e frakasu boot ida. Ne’e fallansu boot ida…. Ha’u determina atu filafali dada lia….]

*) Ai dikin no sanak saída tan maka sei lolo, no buras iha loro matan nabilan nia oin karik ai abut no hun ita ta kotu tiha ona?

*) Kapasidade atu kontempla, kapasidade atu refleta kona-ba moris nia lalaok ne’ebé iha nia midar no moruk, inspira ita konstantemente atu hateke buat hotu liuhosi ókulu espiritual.

*) Ita hamanasa, mundu mós hamanasa ho ita. Ita respeita mundu, no mundu mós sei respeita ita. Ne’e lei-inan ne’ebé hakerek nanis ona iha didin lolon sivilizasaun ita ema nian.

*) Moris iha mundu ne’e la’ós moris iha lalehan. Ne’e realidade ida maka ema hotu labele nega. Maibé, ho kbiit maka ita iha, ita bele transforma moris ita-nian iha rai klaran ne’e hanesan ‘moris iha lalehan’ karik ita hala’o tuir duni lala’ok lei karidade nian.

*) Teoria ho prátika tenke la’o hanesan. Tenke iha balansu. Hodi nune’e maka ita bele transforma ita-nia an sai “a man/woman of action and a man/woman of reflection.”

*) Dala ida tan, ita tenke dixiplina iha aspetu hotu-hotu. Karik laiha dixiplina, ita sei halo azineira oioin, no halo rungu-ranga iha fatin-fatin.

*) Ita soe, no tetak halo aisar rahun no namkari tiha, no depois oinsá maka ita bele dasa foer iha ita-nia uma leet?

*) Ita tenke iha fuan boot, néon luan, hodi nune’e maka ita bele ultrapasa barreira sira moris nian.

*) Karik ita-nia rai ne’e lulik duni, entaun ita tenke, hakarak ka lakohi, halo tuir nia hakarak. Hodi nune’e ita labele hetan malisan iha loron ikusmai.

Sunday, April 26, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIV



KRIZE 2006 IV

Dili ita haree ba/hanesan lakon tiha ona nia klamar/
Dili ita haree ba/halo buat hotu-hotu la hun, la dikin//
--
Abril 2009

TO’O BAINHIRA TAN

Ita raan sei manas/
Ita ran sei nakali/
Ita tetak malu/
Ita oho malu/
To’o bainhira tan?/
--
Abril 2009

Tuesday, April 14, 2009

ESPRESAUN POETIKA LIII



*)MONUMENTU PASKUA NIAN

Hamrik metin
La fuhuk ho tinan maka aumenta
Hatan hasoru sinál sira tempu nian
--
Abril 2009

*) Tradús hosi poezia orijinál ne’ebé hakerek ho lia-indonézia.

Wednesday, April 8, 2009

EPRESAUN POETIKA LII



SETEMBRO NEGRO ‘99

ha’u-nia Dili ema sunu halo mutuk
ha’u-nia Dili ema sama halo dodok
ha’u-nia Dili ema tetak halo rahun

ha’u-nia Dili lelir, fuan mós kanek
ha’u-nia Dili tanis, fuan mós bubu
--
Abril 2009

KRIZE 2006 I

kilat tarutu, ami sarebak, halai namkari
husik hela uma.
mamuk, asu de’it mak hatenu
--
Abril 2008

KRIZE 2006 II

Ita hatudu liman ba malu
Sé loos maka iha sala?
Sé loos maka sala laiha?
--
Abril 2009

KRIZE 2006 III

Dili nia matan, tauk atu hateke
Dili nia tilun, hakfodak atu rona
Dili nia ain, toos atu hakat
Dili nia fuan, atu tuku la tuku
Dili nia inus, dada iis, atu kotu sala-sala
Dili nia liman, nakdedar, kaer sasan la metin
Dili nia ibun, metin loos atu loke

Dili nia kakutak, nakonu ho rungu-ranga
--
Abril 2009

AFORISMA DIARIA [8-4-2009]

*) Ema ida ka rua de’it maka hatene ho loloos, no didi’ak kona-ba ha’u-nia foer, ha’u-nia dois no dodok alias ha’u-nia moras aat sira. Foer, dois no dodok sira ne’e ha’u tenta atu falun metin. Ha’u mosu iha maluk barak nia leet hanesan loloos ema moralista boot ida. Ha’u-nia atitude ne’e halo ema barak maka espantadu. Maibé, ema ida rua maka hatene ha’u-nia frakeza sira ne’e, sei rai iha laran, no sinti laran namakili tebes, no hamnasa, no mós bisu-bisu, “Imi beik ba, maluk sira. Imi la hatene katak ema ne’e “é um grande sacana!” Nia lohi imi ho ninia maneira ida-ne’ebé “pasang topeng begitu rapi”.

Tuesday, April 7, 2009

ESPRESAUN POETIKA LI



Ha’u hetan ezijénsia la’ós de’it atu lee livru sira ne’ebé publika, maibé lee mós livru moris nian.



Ha’u hakarak toka mós iha orkestra simfonia moris nian. Ha’u afina tiha ona ha’u-nia gitara. Ha’u prontu ona atu toka. Ita presiza ensaiu hamutuk. Imi prontu ona ka, maluk sira?

Monday, April 6, 2009

AFORISMA DIARIA [6-4-2009]

*) Dala barak ita la sinti katak ita-nia ibun maka kroat, ita-nia nanal maka ruin laiha, ita ko’alia la sukat, ko’alia naran-naran de’it, hakanek tebes maluk sira seluk nia fuan.

*) Dala barak iha moris ne’e ita enfrenta konflitu sira ne’ebé ezije tebes atu hetan solusaun ida maka konvida ita atu hasoru malu iha dalan klaran alias “win-win solution”. Tanba radikalizmu ne’e apenas hamosu tan de’it rungu-ranga maka maka’as liután iha fatin-fatin.

*) Dala barak ha’u tenke tolan buat moruk tanba de’it iha objetivu ida atu buka hodi hamenus tensaun no kria armonia iha ha’u-nia moris. Ho atitude ida hanesan ne’e, ha’u hetan bebeik krítika hosi parte bara-barak katak ha’u lakon tiha ha’u-nia dignidade no integridade.

ESPRESAUN POETIKA L

KRIZE 4 DEZEMBRU 2002

Dala ida tan, Dili hakfodak, Dili nakdedar
Dala ida tan, lia loos ita subar, lia loos ita hakoi moris
--
Abril 2009

Wednesday, April 1, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLIX






Ha’u hateke ba dook—-hateke ba loron aban maka, sedu ka tarde, sei to’o tan mai. Ha’u mós prepara daudaun ha’u-nia an. Na’i, keta husik ha’u la’o mesak!

Tuesday, March 31, 2009

AFORISMA DIARIA [31-3-2009]

*) “Di’ak liu ita prevene moras ida, duke ita kura moras ne’e”, nu’udar ditadu murak ida ba ita atu refleta ho klean. Haree ba iha kontestu Timor-Leste nia moris hanesan nasaun soberanu ida, hanesan Timoroan ita hotu-hotu iha obrigasaun atu buka halo esforsu hodi prevene krize iha aspetu oioin atu labele mosu, duké ita husik liutiha krize mosu, maka depois ita, to’o ikus, rame-rame buka atu kura krize maka ita enfrenta tiha ona.

[dada lia ho maluk JS no RL iha restaurante Erli, besik Parlamentu Nasionál depoizde almosu ohin..]

*) Ema mesak ida de’it sei susar tebes atu halo milagre. Ita hotu-hotu, hanesan (Timoroan) hamutuk, kaer liman hodi fó neon no fuan ba malu maka ita sei bele halo milagre ba ita-nia rain doben ida-ne’e.

*) Kuandu besi sei manas, di’ak liu ita buka atu tuku tiha besi ne’e, karik la’e, entaun kuandu besi malirin ona, martelu maka sei baku fali ita-nia ulun..

*) Istória sei repete filafali ninia ritmu, no melodia rasik. Ita prontu ona atu aprende?

*) Istória mós sai nu’udar lalenok boot ida ba ita atu, se bele karik, buka atu kontinua leno beibeik ita-nia an ne’e sé loos.

Monday, March 30, 2009

AFORISMA DIARIA [30-3-2009]

*) Sé-sé de’it maka taa kotu nia pasadu, no soe tiha de’it buat ne’e, sedu ka tarde sei enfrenta krize identidade.

*) Fásil ba ita atu buka de’it ema seluk sira-nia sala, no ita lakohi buka atu halo reflesaun klean hodi haree ba ita-nian. Depois, ita mosu mai hanesan anju sira, no hatudu liman tun sa’e. Ita haluha tiha ita-nia an katak ita mós sai ema hanesan maluk sira seluk.

Friday, March 27, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLVIII:"SI VIS PACEM, PARA BELUM"



*) SI VIS PACEM, PARA BELUM

Rai Lafaek ida-ne’e, rai lulik
Rai ida-ne’e ami-nian

Keta sama ami ulun
Keta bobar ami néon
Iha ami-nia rai fohon

Se hakarak funu, ita funu!
Se hakarak dame, ami prontu!
--
Marsu 2009

*)Espresaun Latina katak, “ karik hakarak dame, tenke prontu atu funu”

Thursday, March 26, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLVII



Na’in Feto Ramelau, salva ami! Tau matan mai ami! Keta husik ami monu ba iha tau laran!

Wednesday, March 25, 2009

AFORISMA DIARIA [25-3-2009]

*) Bainhira ita tasak ona iha ita-nia moris—hala’o ita-nia knaar iha kualker aspetu, rekoñesimentu ne’e to’o ikus sei mai duni.

*)Justisa loron ruma sei manan. Maibé, uluk nana’in, ita hakarak ka lakohi, justisa tenke terus.

*) Buat hotu sei la tun de’it hosi lalehan. Ita-nia kosar metan suli tiha lai maka ita foin hetan susesu iha moris.

Tuesday, March 24, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLVI



Ha’u nu’udar ema la’o-dalan ida-ne’ebé monok. Sempre prontu atu hasee se-se de’it maka ha’u hasoru iha viajen naruk ida-ne’e. Sempre prontu atu konvida maluk sira hodi servisu hamutuk—futu aisar kesak maka namkari. Maibé, karik ha’u-nia konvite ida-ne’e maka la simu, ha’u sei konserteza hakiduk neineik, no ha’u sei kontinua filafali hala’o ha’u-nia viajen monok ida-ne’e.

Monday, March 23, 2009

AFORISMA DIARIA [23-3-2009]

Esénsia hakerek hanesan “a man of letters”

*) Tinan barak nia laran ona mak ha’u hala’o ha’u-nia knaar hanesan “a man of letters”. Durante ne’e, dala barak ha’u sinti katak ha’u hala’o hela orasaun, hasa’e hela ha’u-nia hamulak no harohan hela ba Maromak bainhira ha’u hakerek, no luku iha tasi klean mundu literáriu nian (lee: hala’o reflesaun profundu).

*) Kbiit kaneta, no kbiit surat tahan nian maka sai nu’udar ha’u-nia kilat atu tiru sai ha’u-nia kilat musan: sentimentu no pensamentu ba maluk sira-nia fuan ho neon. Husu boot kilat musan ne’e sei la tiru sai saugati de’it.

*) Hanesan eskritór ida, ha’u-nia knaar maka observa, no observa beibeik mundu nia lala’ok maka sempre mosu ho nia mutin no metan.

Sunday, March 22, 2009

AFORISMA DIARIA [22-3-2009]

*) Hosi labarik sira–nia matan, ita hateke borus lala’ok kleuk ema boot sira-nian. Hosi labarik sira-nia néon, ita fihir hetan realidade moris nian.

*) Ita fanun malu, fó hanoin ba malu katak moris nia valór sei iha folin bainhira ita fahe hanoin no sentimentu.

Friday, March 20, 2009

AFORISMA DIARIA [20-3-2009]

*) Knaar literatura nian maka buka atu halo beibeik reflesaun ba iha tempu pasadu, prezente no futuru ho maneira ida-ne’ebé klean tebes . Knaar literatura nian mós apenas halibur buat hirak ne’ebé ema konsidera tuan, no buka atu hafoun fali buat sira-ne’e. Ho liafuan seluk mós ita bele dehan katak knaar literatura nian maka hanesan buat tuirmai: hala’o knaar 2R (reuse & recyle).

*) Atu halo nusa mós nakukun sempre hein hela ita nafatin. Ita-nia knaar maka halakan ita ida-idak nia ahi lutan, no buka atu hakoak nakukun ho ita-nia fuan no laran tomak.

*) Hanesan ema artístiku ida, iha ha’u-nia diskusaun no troka impresaun bara-barak ho belun Timoroan sira—durante han loro manas, han kalan ka durante hemu kafe, nst, ha’u hatete fila-fila katak, bainhira familia ida-idak Timoroan nian bele afina ona didiak sira-nia ‘instrumentu muzikál’ moris nian tuir padraun maka iha, entaun konserteza sei hamosu orkestra simfonia “ipoleksoskulsedenas [ideolojia, polítika, ekonomia, sosiál, kulturál, seguransa no defeza nasionál] ida maka furak atu rona iha rai Lafaek ida-ne’e. Karik la’e, entaun ita-nia rain ne’e kala sei atrazadu ba beibeik tinan bai-loron iha aspetu hotu-hotu, no ita-nia independénsia ne’ebé ita funu ho maka’as atu hetan ne’e kala sei folin laek. Ha’u tauk, keta halo ita Timoroan mak sei bele sai fali atan iha ita-nia rain rasik.

*) Dala barak ona ita rona ema matenek-na’in sira dehan katak ita-nia inimigu ka funu maluk la’ós ema seluk, maibé ita-nia an rasik. Bainhira ita konsege konkista ona inimigu boot ida-ne’e iha ita-nia moris tomak, entaun ita bele ho orgullu proklama ita-nia an katak ita ne’e sai duni funu-na’in ida-ne’ebé iha aten barani. Funu hasoru ita-nia an (ita-nia ego) la’ós funu ida maka fásil. Funu ida-ne’e ezije dixiplina mentál ida- ne’ebé rigorozu tebetebes.

*) Laiha ema ida maka anju alias mós no la lori buradu iha nia an iha nia moris iha mundu rai klaran ne’e. Ne’e duni, ha’u sinti katak, ita hotu lalika patarata, tebe rai no foti an hodi hatudu liman fuan ba malu.

*) Atu hatete, no ko’alia kona-ba kualker teoria lala’ok moris nian ne’e fásil tebe-tebes, maibé sei la fásil ba ita atu implementa teoria sira-nia ne’e iha prátika ho didi’ak.

*) Sé maka la leno nia an beibeik, nia rasik sei la hatene ho loloos foer iha nia isin lolon ne’e oin nusa.

Wednesday, March 18, 2009

KORESPONDENSIA LITERARIA V

Introdusaun

Iha loron 6, fulan-Marsu, tinan 2009 ha’u hasoru malu ho alin mane oan ida, ne’ebé nia oin ha’u koñese maibé ha’u haluha tiha ona nia naran. Nia hatete mai ha’u katak durante ne’e nia gosta akompaña hela ha’u-nia blogspot sira. Ami hasoru malu iha aula Yayasan Hak nian iha Farol, Dili.

Tuku 6:30 ho balun ona. Rai mós besik nakaras daudaun. Ami hahú dada lia oituan kona-ba literaturaTimor-Leste nian, hodi hein atu tuir diskusaun ida-ne’ebé sei atu hala’o hamutuk ho maluk ativista Indonézia, Wilson kona-ba sosializmu. Nia husu mai ha’u oinsá ha’u-nia hanoin atu dezenvolve literatura iha rai ida-ne’e, no ha’u hatan katak presiza atu diskuti maka’as liután kona-ba buat ne’e. Ha’u hatudu ba nia diagrama pensamenntu ha’u-nian kona-ba mundu espiritualidade no mundu hakerek alias mundu literária. Ha’u esplika liután katak “Espiritu boot maka nu’udar Maromak sai nu’udar lilin ida-ne’ebé leno fatin nakukun. Ha’u hanesan de’it lilin oan ida, ne’ebé fó an atu sunu hodi leno tutan fatin nakukun ne’e. Maluk sira seluk ne’ebé sai mós hanesan lilin bele ba sunu sira-nia an diretamente ba iha lilin boot ne’e ka bele mai sunu nia an iha ha’u. Buat hotu depende ba sira rasik. Lilin sira-ne’e sei fó sai sira-nia lakan, fó roman nabilan, hakoak fatin nakukun……..Lilin sira- nia lakan nabilan iha fatin nakukun sei hamosu panorama ida mak furak atu hateke.”

Atu hatutan ami-nia konversa kona-ba mundu literáriu ha’u tenta haruka SMS ba nia liuhosi ha’u-nia telemóvel iha loron 11, fulan-Marsu.

Konversa SMS kona-ba “Sastra Timor”

(Há’u sei uza de’it maluk oan ne’e nia naran inísiu—“d “ atu habelar korespondénsia oan ne’e ho maluk leitor sira)

ABÉ: “ola irmao d. interesante ita dada lia foin lalais ne’e konaba sastra,etc.furak katak ita akompana hau nia blog. kmanek. abe” [16:48:03//11-3-2009]

D: “Obrigado maun Abe, karik tempu ruma ita bele fahe informasaun ba malu.ho explorasaun idea sastra nebe benefisia ba futuru civilizasaun Timor. Obrigado.” [17:05:30// 11-3-2009]

ABÉ: “furak. hau kria blog nee hanesan meius ida atu komunika hau nia idea. ita hotu mehi katak sastra timor bele sai mos porta vos forte nasaun nian. salam. [ 17:13:30// 11-3-2009]

D: “ los duni maun, a luta kontinua kontinua para sempre. Obrigado. [17:21:57//11-3-2009]

ABÉ: “Obrigadu mos. hau konta ho alin sira nia suporte moral mai hau atu hakerek no hakerek.salam.” [17:19:43// 11-3-2009]

ABÉ: “Obrigadu. Hau hein ho laran luak. [17:26:25//11-3-2009]

***

AFORISMA DIARIA [18-3-2009]

*) Ita labele nega ema seluk nia favór ne’ebé halo mai ita. Karik la’e, ita hanesan loloos fore rai sira haluha tiha ona nia kulit.

*) Bainhira ita hetan ona bokon, di’akliu hariis tiha. Ita labele halo buat ida rohan-rohan de’it.

*) Maluk Timoroan ida-ne’ebé durante tempu okupasaun Indonézia ‘kolabora ho inimigu’, aumesmu tempu servisu maka’as ba klandestina loron ida fó sai nia lian,”Maluk sira, ha’u sei husik istória maka sei julga--seráke ha’u ne’e ema traidor ida duni ba rai doben ida-ne’e.”

*) Ita tenke tane malu, no fó liman ba malu karik ita hakarak duni atu salvaguarda ita-nia sobrevivénsia hanesan ema kriatura sira ne’ebé hela iha planeta ida-ne’e.

*) Dala barak ema nia liafuan hatete, “laiha buat foun ida iha loro-matan nia oin.” There is nothing new under the sun. Ita apenas halo de’it resiklajen ba buat sira ne’ebé iha tiha ona.

ESPRESAUN POETIKA XLV



Iha prosesu aprendizajen, ha’u loke ha’u-nia neon ho fuan. Hetok ha’u aprende buat barak, hetok ha’u sinti katak ha’u seidauk aprende buat ida. Iha buat barak tan maka ha’u tenke aprende bainhira ha’u sei dada iis iha mundu rai klaran.

Monday, March 16, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLIV: "INAN-FETON: WEE MATAN, SULI LORON, SULI KALAN"



*) INAN-FETON DOBEN: “WE MATAN, SULI LORON, SULI KALAN”

Ko’alia kona-ba inan, la seluk, la leet, ita ko’alia kona-ba ita-nia hun, ita ko’alia kona-ba ita-nia abut rasik.

Se karik la ho inan nia prezensa, oinsá maka ita bele mosu, oinsá maka ita bele eziste, no bidu ho laran haksolok iha ita-nia planeta Rai nia palku leten, no rai fehan sira?

Hamutuk ho ita-nia aman sira, ita-nia inan doben, kous hasai ita ho laran no neon tomak, hosi Nai Maromak nia kadunan, ho neras domin. Nia kous ita, nia lori ita mai hatuur tan iha abad mundu rai klaran ne’e nian. Nia la kole, foti matan, hateke ita buras, nia la kole haree ita, lolo ita-nia dikin, rani iha fatin-fatin.

Inan nia terus, sura labele. Inan nia kole, inan nia kosar been, selu labele, to’o deit ita tama fali ba rai kuak, alias fila fali ba rai rahun.

Hanesan inan ida ne’ebé tau ita iha mundu rai klaran, nia la husu buat barak mai ita. Hanesan inan ida ne’ebé terus barak tiha ona mai ita, nia husu deit, atu ita hato’o hikas fali ita-nia domin tomak ba nia. Hanesan inan ida ne’ebé fó an tomak ba mate atu sosa ita-nia moris, bainhira nia tanis, nia hakarak tebes duni atu ita la baruk, hamaran lisuk nia matan been maka suli.

Inan nia domin, domin rohan laek! Inan nia domin, domin lalehan. Inan nia domin, domin hori otas, domin hori wain nian kedas.

Inan sira nu’udar bee matan, ne’ebé suli loron, suli kalan. Bee matan oan ne’e mós, moos nabilan tebes, no furak la halimar. Kanek bubu sira ne’ebé ita iha, ho bee, ita buka atu tuhik. Kanek bubu sira ne’ebé ita iha, ho bee, sei sai diak.

Ho domin tomak ne’ebé nia hato’o mai ita, nia kria armonia, ho domin tomak ne’ebé nia haklaken, nia kria dame, ho domin tomak ne’ebé nia haburas, nia kria hakmatek iha ita-nia uma laran.

Inan nia prezensa iha mundu rai klaran, ho frajilidade tomak ne’ebé nia iha, nia fó sai nia lian. Nia lian: lian osan mean, nia lian: lian laran maus, nia lian: lian laran dodok, dala barak sempre hananu, iha espasu lia loos nian maka sublime.
--
2006-2009

*) Poezia-proza ida-ne’e ha’u adapta fali hosi reflesaun ha’u-nian ne’ebé fó sai liuhosi RTTL iha tinan 2006 durante krize polítika-militár. Ha’u hatun fali iha fulan ida-ne’e hanesan jestu ida hosi ha’u-nia parte atu kontribui mós iha selebrasaun loron mundial feto nian. Maluk sira hosi jornál Timor Post hatun iha sira-nia edisaun 10-3-2009 . No maluk sira hosi PIO UNMIT nian konsege uza poezia ne’e hodi halo video ida hamutuk ho fotografia sira, no fó sai iha TVTL.

Saturday, March 14, 2009

AFORISMA DIARIA [14-3-2009]

*) La’ós buat ida maka fásil atu mantein balansu iha ita-nia viajen moris. Pasiénsia sai nu’udar fatór importante ida iha ita-nia aspetu vida moris nian atu ajuda mantein balansu ne’e. Ha’u hanoin fali ha’u-nia avo feto nia liafuan katak, “pasensi mak sei manan buat hotu”.

*) Buat hotu iha moris iha nia limite. Bainhira ita hakat tiha ona liña limite nian, ita rasik mak sei sa’e rai. Ita rasik mak sei hetan nia masin.

*) Labele prontu de’it atu horon ita-nia familia nia morin, maibé prontu mós atu horon nia dois. Hodi nun’e ita sei bele ultrapasa dezafiu oinoin ne’ebé mosu iha ita-nia moris ho fuan no laran tomak.

*) Dala fila-fila ha’u hatete tiha ona katak ha’u la’ós anju. Fásil ba ha’u atu monu iha tahu laran. Fásil ba ha’u atu sidi iha nakukun. Imi sei hakarak atu mantein imi-nia korajen hodi simu ha’u no perdua ha’u-nia lala’ok kleuk sira ne’e hotu?

*) La’ós fásil ba ita ema atu hala’o doutrina ida-ne’e: “Hate the sin, and not the sinner." Maibé, ha’u fiar katak ho kbiit divinu nian ita bele hala’o duni buat ne’e.

Friday, March 13, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLIII



AMI LAKOHI NONOK

Ami lakohi nonok, maske iha salabu
Ami lakohi nonok, maske iha deprimente
Ami lakohi nonok, maske ami tenke mout
--
Outubru 2008-Marsu 2009

AFORISMA DIARIA [13-3-2009]

*) Segredu moris nian maka ita la kaer metin, kuandu naklekar, ita-nia oin maka sei mean. Ita-nia oin maka sei tun. Ita-nia naran maka sei foer-buradu. Ita-nia oin maka sei hanesan loloos ‘asu han tee’.

*) Ita tenke aprende hosi istória. Ne’e ‘harga mati yang tidak bisa ditawar-tawar’. Hosi istória maka ita sei aprende lisaun boot. Husu boot katak ita sei la repete fali sala sira ne’ebé ita halo tiha ona iha tempu uluk, iha tempu ikusmai.

*) Ita keta koko atu halo demais ba ema seluk ho ita-nia hahalok maka la tuir dalan. Loron ruma ita rasik maka sei selu. Ne’e la’ós “masin be meer kedas, aimanas be manas kedas”, hanesan ema nia liafuan hatete.

*)Buat hotu iha mundu rai klaran iha nia regra sira rasik, ne’ebé hakarak ka lakohi ita tenke kumpri. Bainhira ita viola regra hirak ne’e, ita maka sei lori nia todan hotu. Alias, ita maka sei buka lei merik.

*) Karik ita la afina didi’ak ita-nia instrumentu muzikál tuir garputala ne’ebé iha, keta mehi atu envolve ho avontade iha orkestra ida hodi kria som sira ne’ebé melodiozu. Moris mós ezije ita atu prepara no afina didi’ak ita-nia an bainhira ita hakarak luku klean iha nia tasi laran.

Wednesday, March 11, 2009

AFORISMA DIARIA [11-3-2009]

[Semana rua resin ha’u la mosu iha ‘cyberspace’ hodi espresa ha’u-nia hanoin no sentimentu tanba okupadu loos ho vida familiar nian. Ha’u ba tiha illa Deuza nian hodi pasa férias no trata ha’u-nia ferikoan nia sáude fízika. Nia sofre riins. Ha’u fiar katak maluk sira hein hela namanas atu lee fali ha’u-nia blog. Ita dada lia fali…..

Horiseik ha’u-nia aman halo tinan 5, fulan 3 la’o hela oan ami no beioan sira no mós ha’u-nia inan... Hanesan baibain ha’u tenta espresa ha’u-nia mensajen ba alin/bin sira hanesan tuirmai (ha’u haruka horikalan):

IN MEMORIAM PAI SEBASTIÃO

Papa nia riku soi maka ita: oan no beioan sira/husu boot riku ne’e (hetan fali) funan/ hosi tinan ba tinan// [20:41:08/10-3-2009]

Ha’u hein katak loron ruma bainhira ha’u hakerek karik livru kona-ba ha’u-nia aman, ha’u sei publika hotu poezia oan sira ne’e iha ha’u-nia livru.

Iha fulan Fevereiru liubá ha’u-nia mensajen kona-ba ha’u-nia aman mak hanesan tuirmai:


HANOIN HIKAS PAI SEBASTIÃO

Ho kbiit tomak papa hatudu tiha ona dalan/papa nia kole sura labele/papa nia kole selu labele/papa nia kole sei la sai saugati//
[09:17:05/11-2-2009]

Ha’u hakarak aproveita mós oportunidade ida-ne’e atu hato’o mós mensajen kona-ba ha’u-nia katuas ba edisaun fulan Dezembru 2008 nian.
Maka ne’e:


Papa hakbesik ita/bisu-bisu iha ita-nia futar tilun/”oan, keta haluha, ha’u mai hosi ema kiak”//

Mensajen ida ne’e hetan resposta hosi há’u-nia alin Micha katak, “it is a powerful message.” ]

*) Ha’u hakarak sai ema pragmátiku ida iha ha’u-nia moris tomak; lakohi mehi aas demais, no to’o ikus la konsege realiza ha’u-nia mehi, no mós lakohi sai realista demais ne’ebé laiha liu mehi iha ha’u-nia moris loron-loron. Ha’u hakarak bebeik atu tau slogan tuirmai ne’e iha prátika: “plan your work, and work your plan”. Sim, la’ós buat ida maka fásil atu halo planu sira, no implementa planu sira ne’e. Presiza dixiplina mental.

*) Aisar kesak maka ita la futu hamutuk, oinsá mak ita bele dasa foer iha ita-nia uma laran, no iha uma tatis sira?

*) Bainhira ita abut la metin, anin huu maka’as, ‘ita sei monu hanesan loloos haas tasak sira’.

*) Ita sei tata rai hotu bainhira ita la kaer metin ita-nia uma lulik maka sai nu’udar ita-nia abut hanesan ema Timoroan.

*)Valor moris nian saida tan maka ita sei hetan iha ita-nia moris ne’e, bainhira, materialmente, ita iha buat hotu-hotu, maibé ita lakon tiha ita-nia klamar?

*) Ha’u fiar ba iha liafuan. Liafuan iha nia kroat, iha nia kbiit atu “quebra o silêncio”.

Sunday, February 22, 2009

AFORISMA DIARIA [22-2-2009]

*) Labele ansi atu halo buat ida.

*) Lalika hatudu katak ó matenek. Biar ba ema seluk maka haree katak ó lakan duni ho ó-nia ahi oan matenek.

*) Ema seluk ha’u bele bosok ho avontade, maibé susar la halimar ba ha’u atu bosok ha’u-nia an.

*) Ita rona malu mak di’ak. La rona malu, ita maka sei hetan susar, ita rasik maka sei terus.

***

Thursday, February 12, 2009

KORESPONDENSIA LITERARIA IV

12-2-2009

Introdusaun

Kleur ona maka ha’u la hatama ka publika ha’u-nia korespondénsia literária ne’ebé ha’u hala’o ho maluk sira iha rai laran liuhosi SMS iha blogspot ida-ne’e.

Tuirmai poezia oan ida-ne’ebé ha’u haruka ba maluk sira, no ha’u hetan resposta hosi sira horikalan.

ITA-BOOT NIA BATINA/ha’u moras todan: ha’u klamar terus/fó lisensa mai ha’u-ata atu kaer Ita-Boot nia batina/fakar mós Ita-Boot nia mina oliveira domin nian mai ha’u-ata/ hodi nune’e ha’u bele di’ak filafali ho lalais// [21:51:11//11-2-2009]

Resposta sira:

1.R. D. = “Se mak bulak ida ne’e?” [maisumenus tuku 10 kalan]

2.Suzana TP = “Diak pois há’u haruka ba suli hanesan tasi” [22:08:53//11-2-2009]

3.Atoi R. = “Obrigado maibé ha’u la kompriende” [22:18:00//11-2-2009]

4. Pe. Olá = “Sajak ne’e tau nia titulu, Jesus. Bele atrai liu” [11:55:12//12-2-2009]

5.F.Nascimento = “We matan mos, we liman diak, halo suli mai, fakar mos mai, ami iha lerek susar no terus laran. Tan Ita Boot, ami Nain deit. Laran luak tebes no kmanek wain basuk.”[12:56:05//12-2-2009]

****

Tuesday, February 10, 2009

ESPRESAUN POETIKA XLII



Mestre, ha’u-ata moras todan; ha’u-nia klamar terus. Fó lisensa mai ha’u atu kaer Ita-Boot nia batina. Fakar mós Ita-Boot nia mina oliveira domin nian mai ha’u-ata, hodi nune’e ha’u bele di’ak filafali ho lalais.

AFORISMA DIARIA [09-02-2009]

*)Segredu moris nian maka ita rai no falun metin sai nu’udar ai tarak ne’ebé tuu bebeik ita. Ita sempre sinti atrapalladu.

*) Loron ruma, sedu ka tarde, segredu nia iis dois ne'ebe ita falun metin sei fakar sai. Ema sei horon. Ema sei hakfodak. Ema sei bele bulak.

*)Esensia Poezia— poezia hanesan bainaka, gosta vizita beibeik ita. Ita keta baruk atu simu nia, no dada lia ho nia. Bainhira dada lia ho nia, ita nia neon no fuan sei naklole liután. Nia sei lori ita ba iha orizonte, no husik ita semo iha espasu imajinasaun nian ho livre.

*) Halai tama ba iha espasu poetiku ne’e nu’udar esforsu ida atu halai sees hosi realidade moris nian?

*) Buat sasan sira ne’ebé ha’u hakerek ne’e, ema barak hakerek tiha ona. Ne’e duni buat hirak ne’ebé ha’u hakerek ne’e laiha folin?

*) Labele ansi atu hala’o buat ida.

*) Ita hatutan de’it tradisaun ne’ebé iha tiha ona. Laiha buat foun. Buat hotu ne’e apenas resiklajen de’it.

*) Ha’u-nia kbiit maka ha’u-nia liafuan sira. Buat hotu imi bele hola hosi ha’u, maibé ha’u-nia klamar, ha’u-nia konsiensia maka ha’u sei la fa’an tun, fa’an sa’e.

*) Tanba sá maka ha’u sempre laiha dixiplina, no laiha laran badinas atu hala’o buat ruma tuir oráriu maka há’u trasa tiha ona?

*) Kada jerasaun iha vida sosiál-polítika-kulturál, etc sempre halo sala boot ida, no sala boot ne’e maka: lakohi buka atu aprende hosi istória.

[dada lia ho maluk Abílio B., Augusto B, no Aboli A. horiseik iha restorante Erli….]

Monday, February 9, 2009

ESPRESAUN POETIKA- XLI-2



THE ROAD LESS TRAVELLED BY

ita kala fahe malu duni ona

dalan maka ha’u la’o liu—fuik, nakonu ho aitarak
ha’u la’o mesak-mesak

to’o ikus, ita kala sei hasoru hikas malu
to’o ikus, ha’u kala sei la baruk atu konta ha’u-nia istória lubuk
--
Fevereiru 2009

ESPRESAUN POETIKA XLI



*)APRENDE HOSI NATUREZA

Natureza hakerek tiha ona istória lubuk
Haklaken iha kintu-kantu
Natureza konvida ita beibeik atu soe-letra no
lee hikas fali nia símbolu sira
--
Fevereiru 2009

*)Tradús no adapta filafali hosi poezia orijinál ne’ebé hakerek ho lia-indonézia ho títulu, “BERGURU PADA ALAM”

Friday, February 6, 2009

ESPRESAUN POETIKA XL



DOMIN MAK HA’U RASIK KARI SEI LA SAI SAUGATI

domin mak ha’u kari, husu boot lolo nia dubun
domin mak ha’u kuda, husu boot haklaken nia buras
domin mak ha’u fui, husu boot hamosu nia matak
domin mak ha’u haki’ak, husu boot hisik nia morin

hodi nune’e
ema lubun sei hadi’a an
prontu atu kaer metin bandeira dame nian
dahur hadulas mundu rai klaran ho laran kmanek
bidu hale’u mundu rai klaran ho neon haksolok

domin mak ha’u rasik kari
domin mak ha’u rasik kuda
domin mak ha’u rasik fui
domin mak ha’u rasik haki’ak
sei la sai saugati
---
Fevereiru 2009

Thursday, February 5, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXIX



OS SONHOS DOS POETAS LOUCOS

Lia-na’in sira-nia mehi hatutan no lolo liman ba malu
Lia-na’in sira-nia mehi bidu no tebe hadulas mundu rai klaran
ho haksolok

Lia-na’in sira-nia mehi fanun ha’u,
no ema lubun maka sei toba dukur
--
Fevereiru 2009

Tuesday, February 3, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXVIII



Iha ita-nia momentu sira solitude nian maka dala barak ita hanoin, no foti desizaun desizivu sira tebes iha ita-nia viajen moris ida-ne’e, ne’ebé nakonu ho ninia mutin ho metan.

Monday, February 2, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXVII



Inan nu’udar bee-matan: suli loron, suli kalan. Ho bee, kanek bubu, ha’u tuhik. Ho bee, kanek bubu, sai di’ak.

Friday, January 30, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXVI-3



Loron tomak ha’u dada iis. Loron tomak ha’u loke-matan. Loron tomak ha’u hanoin. Loron tomak ha’u see-tilun. Loron tomak Ita-Boot maka hatudu dalan. Loron tomak iha duni nia sentidu.

ESPRESAUN POETIKA XXXVI-2



Ha’u-nia klamar malirin tebes. Ha’u-nia klamar nakdedar la halimar. Ita-Boot maka nu’udar Ahi lakan Domin; lakan hosi kalan, to’o fali rai naroman. Ha’u hakarak haniruk.

ESPRESAUN POETIKA XXXVI



Mestre, ha’u hakarak tuir Ita-Boot nia dalan. Ha’u hakarak sai Ita-Boot nia eskolante. Ha’u hatene katak la’ós buat ida maka fásil. Ha’u mós sei hakarak atu husik ha’u-nia lalatak. No ha’u mós sei hakarak atu husik ha’u-nia ain leut lubuk.

Thursday, January 29, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXV-2



Ha’u-nia abut, ha’u-nia hun iha Ita-Boot nia futar liman rasik. Ha’u folin laek, ha’u sei namlaik, bainhira la hetan matak-malirin.

ESPRESAUN POETIKA XXXV



Iha ne’e ami tuur hein, iha ne’e ami buka atu trasa planu hodi projeta ita hotu nia futuru.

AFORISMA DIARIA [ 29-1-2009]

*) Loron tomak ida maka ha’u la hakerek, no la envolve an iha atividade reflesaun poétika, sinti ba moris ne’e folin laiha loos. Ha’u sinti laran mamuk, no ha’u sinti laran susar tebetebes.

*) Sai poeta alias sai lia na’in ne’e nu’udar ‘malisan’ no aumesmu tempu ‘grasa’ ida ka?

Wednesday, January 28, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXIV



GLORIA IN EXELCIS DEO

Ita-Boot maka Santu
Ita-boot maka Boot liuhotu

Ita-Boot maka Buat hotu:
Ita-Boot maka Alpha,
Ita-Boot maka Omega

Fase ba kanek hirak-ne’e!
--
Janeiru 2007- Janeiru 2009

AFORISMA DIARIA [28-1-2009]

*) Ukun rasik an: ha’u hakarak sai na’in rasik ba ha’u-nia rain, ha’u hakarak sai ‘komandante’ ba ha’u-nia rain, ha’u hakarak kaer rasik ha’u-nia kuda talin. Saída maka ha’u hakarak la’ós de’it bandeira ida, saida maka ha’u hakarak la’ós de’it lei-inan ida. Ikusliu ha’u hakarak hatete katak ha’u lakohi tan ema sama ha’u-nia ulun, no bobar ha’u-nia neon.

*) Ita-nia moris tomak, bele dehan katak, sai nu’udar poezia lubuk ne’ebé laiha títulu.

*) Inan nia raan kafuak fakar tiha ona iha rai oan ne’e nia fohon. Raan ne’e lulik, no rai ne’e mós lulik. Keta naran sama, keta naran tafui tan.

*) Ita hotu, ne’ebé adultu ona, rai segredu: segredu ida ka rua. Ita la konta sai segredu ne’e, to’o de’it ita tama fali ba rai kuak. Maibé, durante ita-nia moris tomak maka sei resta, segredu ne’e nia lalatak mai xateia hela ita bebeik; kahe sira-nia an iha ita-nia kakutak no fuan nia varanda. Ita mós tuur la metin, ita mós fuan tuku-tuku.

Tuesday, January 27, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXIII



XANANA NIA MEHI

Xanana nia mehi: la boot, la ki’ik
Natoton de’it.
Xanana hakarak de’it atu kaer metin ahi lutan,
leno dalan nakukun
hosi kalan to’o fali loron
---
Janeiru 2009

Friday, January 23, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXII



ESÉNSIA INDEPENDÉNSIA

Ha’u hakarak sai na’in duni ba rai ida-ne’e
Ha’u lakohi sai fali boneka
Ha’u hakarak atu ko’alia tuir ha’u-nia hanoin
Ha’u hakarak atu ko’alia tuir ha’u-nia hakarak

Ha’u lakohi ha’u-nia ibun ema taka
Ha’u lakohi ha’u-nia matan ema kari ho rai rahun
--
Janeiru 2009

OKUPASAUN

Ha’u-nia ibun ema falun metin
Ha’u-nia matan ema taka
Ha’u-nia liman ema futu
Entaun,
ha’u hamrik no hakilar ho lian maka’as,:
“La’e, la’e! Ha’u maka lakohi duni atu fa’an ha’u-nia klamar.”
--
Janeiru 2009

DADA LIA IHA TEMPU KRIZE

Imi dehan ami la halo funu?

Ami laran sei kanek
Ami laran sei tanis

Keta sukit, keta ke’e
(buat ne’ebé liu ona)

Se la’e, ita bele rahun hotu
--
Janeiru 2009

AFORISMA DIARIA [23-1-2009]

*) Ha’u maka poeta, ha’u maka lia na’in. Ne’e vokasaun alias “panggilan” ida. Bainhira ha’u sei moris, ha’u lelir, kuaze ema lakohi rona. Aban bainrua, ha’u ba ona mundu seluk, maka ema buka ha’u-nia liafuan sira hanesan mós ema buka daun. Ne’e konsekuensia, ne’e krús todan ida maka ha’u tenke prontu atu tula iha ha’u-nia kabas.

*) Bainhira Timoroan hamutuk, ema ida sei la book. Bainhira Timoroan hamutuk, ema ida sei la koko.

*) Iha ha’u-nia uma, ha’u maka manda. Keta tama ha’u-nia kuartu laran naran-naran de’it. Imi bele tuur iha varanda, no sala vizita, no bele ba iha ha’u-nia dapur no hariis fatin. Iha ha’u-nia kuartu, ha’u maka bele tama ho ha’u-nia família rasik.

*) Ha’u-nia nonok, ema dehan ha’u beik. Ha’u-nia nonok, ema dehan ha’u tauk. Tempu sei to’o, no ha’u sei loke ha’u-nia ibun. Imi keta hakfodak, imi keta isin fulun hamrik bainhira ha’u hatete sai lia loos maka ida ne’ebé loos.

*) Ita presiza nonok. Nonok ne’e osan mean. Nonok ne’e nu’udar jestu matenek nian ida. Ita presiza hakiduk. Ita presiza, se bele, dalaruma, husik ema seluk mak manan.

Thursday, January 22, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXXI-3



Na’i, Ita bolu ha’u naran. Ha’u-nia bero husik hela iha tasi ibun… Ho Ita-Boot, ha’u sei ba tasi seluk…” [knananuk Igreja nian ida]

ESPRESAUN POETIKA XXXI-2



TIMOR, TERRA DA CRUZ SANTA

Iha foho leten sira maka maran dekor
Krús lubun hamrik, hatudu sinál

Ami sa’e ba foho leten, hala’o ami-nia via-sacra

Iha foho sira-nia tutun, ami sei hanawa
Iha foho sira-nia tutun, ami sei hananu,

“Ha’u Timoroan, Maromak oan, terus no susar, ha’u klamar tanis
Buka Maromak ha’u Aman doben, tan Nia mesak há’u riku soi..
Reff: O, Na’i Jesus ho ita belu, ita sei la’o hamutuk Nia.
Sei funu hasoru buat aat no sala, sei titu di’ak Maromak nian.”

--
2007-2008

ESPRESAUN POETIKA XXXI



*) HA’U HAREE HA’U-NIA LALATAK RASIK

Ramelau,
Ha’u hakat ba hakbesik ó-nia bee lihun moos furak ida
Iha nia ninin ha’u haree ha’u-nia lalatak rasik molik hela

Ha’u-nia lalatak mai hasoru ha’u
Nune’e nia haktuir ai-nanoik ida maka naruk tebes
Kona-ba ha’u-nia abut nia musan
--
*) Poezia oan ne’e ha’u hakerek orijinalmente iha lia-indonézia iha tinan 1990 nia laran bainhira ha’u iha ona rai liur (Kanada) moris hanesan refujiadu polítiku ida. Ha’u konsege halo tiha ona poezia ne’e ba múzika, no ho maluk múziku sira seluk ami hananu múzika oan ne’e dalabarak ona iha ami-nia atuasaun muzikál sira. Ha’u foin dahuluk sa’e foho Ramelau iha loron 5, fulan-Jullu, tinan 2008 bainhira ba asisti maluk jornalista, Max Stahl nia serimonia kazamentu. Ha’u-nia mehi atu kanta múzika oan ne’e iha Ramelau tutun konsege realiza duni iha momentu ne’ebá. Imajen foho Ramelau ne’e ha’u hasai ho ha’u-nia kamera dijitál bainhira ha’u atu fila ona hosi Hatubuilico ba Maubisse.

Wednesday, January 21, 2009

ESPRESAUN POETIKA XXX



KUTA BEACH

Loron-matan monu, rai mós nakaras
Laloran boot mosu, baku ba ninin
Rai henek bokon, tasi nafurin

Ata oan ha’u tuur hakmatek, hasa’e hamulak
Ata oan ha’u tuur hakmatek, hasa’e harohan
--
Outubru 2008- Janeiru 2009

ESPRESAUN POETIKA XXIX



HA’U “MUSAFIR”, HA’U EMA LA’O RAI

Ha’u—“musafir”, ema la’o rai
Ha’u ain tanan, ha’u liman tanan, ha’u isin tanan
Hakat hosi nakukun,
la’o ba buka hetan naroman
--
Outubru 2008-Janeiru 2009