KALAN KNANANUK NO DADOLIN BA AVO XAVIER

Dili, 19 Abril 2012
(Obrigado Barracks), tuku 2:30 loromanas

*)KALAN KNANANUK NO DADOLIN BA AVO XAVIER

Hanesan ita hotu hatenet katak, Francisco Xavier do Amaral, ne’ebé koñesidu popularmente hanesan Avo Xavi, sai nu’udar Proklamadór ba independénsia Repúblika Demokrátika Timor-Leste hakat tiha ona ba mundu seluk iha loron 6, fulan-Marsu, tinan 2012.

Nia nu’udar asuwa’in, nia nu’udar Aman di’ak ida ba Timoroan sira hotu. Nia nu’udar Mestre boot ida, no ita Timoroan sira sai nu’udar nia eskolante sira.

Iha fulan Abril nia laran, tuir lisan Timor nian ne’ebé iha, sei iha rituál ba “Loron Haatnulu” hodi komemora Francisco Xavier do Amaral nia mate.

Klibur artista Timoroan sira ne’ebé hamahan an iha forum ida naran LUTU hetan inspirasaun atu hato’o omenajen ba Francisco Xavier do Amaral liuhosi sira-nia knananuk no dadolin hodi komemora “Loron Haatnulu” ida-ne’e. Klibur oan ne’e sei kolabora hamutuk ho Rádiu Televizaun Timor-Leste (RTTL) hodi hato’o sira-nia espresaun domin ba Avo Xavi liuhosi programa “Crescendo Espesiál”, ne’ebé sei hala’o iha Sábadu kalan, loron 21, fulan-Abril 2012. Tema komemorasaun “Loron Haatnulu” ne’e mak “Kalan Knananuk no Dadolin ba Avo Xavier”.

“Ami artista Timoroan ne’ebé halibur an iha grupu LUTU hakarak fó onra ba Avo Xavi ne’ebé konsege liberta povu Maubere hosi kolonializmu. Iha momentu espesiál ida-ne’e, ami hakarak oferese ami-nia kreatividade hotu hodi hanoin hikas fali lisaun ne’ebé mak nia husik hela mai ita,” Iliwatu Danabere, artista (pintór) Timoran ida mak oras ne’e hala’o nia atividade artístiku iha Grupu Arte Moris hatete.

Hanesan mata-dalan ida ba Timor-Leste, Francisco Xavier do Amaral hakarak Timoroan sira hotu labele haluha katak, sira mai hosi ne’ebé, oras ne’e iha ne’ebé, no atu ba ne’ebé loos. Bainhira refleta klean ba hanoin furak ida-ne’e, Kiera Zen, gitarista Timoroan ida buka atu tama iha mundu imajináriu Avo Xavier nian hodi haklaken nia sentimentu no pensamentu poétiku liuhosi fraze tuirmai,"husi dook ho lun-turu tebes, ha’u husu ba imi, ha’u-nia oan no bei-oan sira, buka su’u tuir istória, buka hatene lia-loos, buka ke’e tuir imi-nia abut, atu nune’e imi keta sai atan tan!"

Iha kontestu funu ne’ebé iha ligasaun ba filozofia futu-manu nian, ha’u hakarak hatete katak, Francisco Xavier do Amaral sai nu’udar manu-aman di’ak ida ba rai doben, Timor-Lorosa’e. Ba Avo Xavier, ita sei la baruk atu hahii hodi hananu kansaun populár ne’ebé ita hotu hatene, no ita rasik hananu fila-fila:

Manu-aman Timor-Leste
Manu futu-fatin
Lalika tau tara, manu futu-nanis

Konferénsia imprensa ida hala’o tiha ona iha resintu Rádiu Televizaun Timor-Leste, Kaikoli, Dili, ohin, tuku 10:00 dadeer, ne’ebé artista Timoroan sira balu fó sai informasaun klean liután kona-ba inisiativa atu hala’o kalan omenajen ba Francisco Xavier do Amaral.

Tuir loloos programa omenajen ne’e hala’o tiha ona iha loron 14, fulan-Abril liubá, maibé tanba problema tékniku ho maluk sira hosi RTTL, programa ne’e adia fali ba bain-rua. Razaun muda ba bain-rua tanba iha momentu ne’ebá maluk sira hosi RTTL okupadu loos ho preparasaun ba programa debate direta kandidatu prezidensiál na’in rua: Francisco Guterres “Lu-Olo” no Taur Matan Ruak ba periodu tinan 2012-2017 liuhosi RTTL iha Sesta, 13 Abril.

Hanesan mós artista Timoroan ida (lee: poeta alias dadolin na’in), ne’eb’e sei partisipa mós iha programa múzikál no poétika iha Sabádu kalan, loron 21, fulan-Abril, ha’u sei hatuur ha’u-nia an, liuliu, hanesan eskolante ida. Iha kalan mak ha’u hein sei sai kalan ida-ne’ebé solene tebes, ha’u sei resita poema ida tuirmai:

MESTRE HAKOTU LIA BA-NIA ESKOLANTE SIRA
(A MASTER TO HIS DISCIPLES)

“Hetok ha’u hatene, hetok ha’u sinti ha’u seidauk hatene buat barak.”
Katuas ho ferik sira-nia lia-fuan

Ha’u hakat, hiit an mai iha fatin ida ne’e
Hosi fatin ida-ne’e duni maka ha’u sei hala’o ha’u-nia viajen naruk
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke rai fehan
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke foho oan
Iha ne’e
Ha’u hamrik, hateke foho lolon
Ha’u sei la’o, hakat liuhosi rai fehan
No ha’u sei la’o, hakat sa’e ba foho tutun

Ha’u sei la’o, husik hela ain leut lubuk

Molok ha’u atu la’o, no husik hela imi
Ha’u la husu buat barak,
Husu de’it buat laek ida:
“Bainhira oras to’o ba imi atu hala’o imi-nia viajen rasik, no hakat
Hodi la’o tuir ha’u,
Keta buka koko atu sama tuir ha’u ain leut,
Maibé
Imi tenke buka atu hamosu imi ain leut rasik!”

Dili, 2007-2012

Atuasaun poétika ha’u-nian ida-ne’e sei hetan akompañamentu muzikál hosi ha’u-nia belun múziku na’in rua: Aurito iha gitara klásika, no Xico iha violinu (tuir loloos, sei iha múziku ida tan ne’ebé atu akompaña ha’u naran Simão Barreto, nu’udar maestro muziku klásiku Timor-Leste nian, maibé tanba katuas Simão ba sedu tiha Portugál ohin, entaun la jadi). Sira na’in rua sei dere múzika instrumentál lelir mate nian hosi Distritu Baucau, “Kole-Le Mai” ne’ebé populariza liután ona hosi ita-nia poeta, Francisco Borja da Costa.

Ikusliu ha’u hakarak hatete, hanesan mestre, Francisco Xavier do Amaral la husu kole. Atu reforsa idea ida-ne’e, ha’u hakarak empresta liña fraze oan ida hosi múzika Indonézia nian ida kona-ba esensia sai mestre, ne’ebé hatete, “guru adalah pahlawan tanpa tanda jasa.”

Hosi JE/ABS/KM

*) Ensaiu ida-ne’e nu’udar estensaun hosi nota komunikadu imprensa ida-ne’ebé ohin dadeer ha’u hakerek no haruka ba mídia komunikasaun-sosiál sira.

ENTREVISTA HO ABS [LABEH, MARSU-2011]

Transforma Foin Sa’e Nia Hanoin Liu Husi Arte -Poema

Written by Aty

Wednesday, 16 March 2011 01:28

LABEH News

Atu transforma foin sa’e liu-liu jerasaun foun nia hanoin hodi bele priense no defende ukun an, Abé Barreto Soares forma grupu ki’ik nebe sei hanaran SIN ho objetivu atu rejiste kontra tentasaun no esforsu nebe halakon abut ka hun kultura nian.

Nia haktuir lia hirak ne’e wainhira fahe nia hanoin ba estudantes kursu lian ingles, administrasaun, journazlimu iha Edifiisu LABEH Kampun Baru Comoro.

Abé hateten atividade nebe halao iha NGO LABEH nia parte haksolok tebes tanba ho atividade ne’e nia bele fahe hanoin ruma no sentimentu ruma para oin sa bele priense no defende ukun an liu husi poema no muzika kultura nebe sira halo.

Nia haktete, hanesan jerasaun foun iha responsabilidade atu hatutan luta nebe ke hala’o tiha ona no jerasaun foun mak nudar defensor no priensedor independensia, se ita la halo ida ne’e, susar bo’ot mai ita.

Abé mos haktuir katak, nia parte halo kolaborasaun ho LABEH liu husi klass ekstra ba estudantes LABEH kuaze tinan 3 ona hodi orienta estudantes atu hamrik metin iha nia kultura no promove mos estudantes nebe iha talenta konaba poema.

“Hau haksolok tebes tanba iha ligasaun diak ho ONG LABEH hodi bele espresa hau nia hanoin liu husi poezia no muzika kultura ba maluk sira tomak tanba Timor ita hotu nian liu-liu jerasaun foun sira tenke estuda husi pasadu atu bele hakat ba oin ho neon nebe metin”,katak Abé.

Nia haklaken Grupu ki’ik oan ne’e mosu hanesan filtru ka forsa ida hodi orienta jerasaun foun sira katak Timor ne’e iha ninia pasadu, iha ninia hun no abut tanba se ita lahaburas ita nia abut ne’e ninia dikin no sanak sei namlaik.

“Maske jerasaun foun hetan influensa barak husi rai liur maibe labele haluha katak ita iha pasadu iha parte arte kultural hanesan tebe, bidu, likurai tanba nee iha ami nia muzika ami buka esplora buka hun lolos Timor nian maibe nakloke ho inflensa muzika Jazz, Bluss, pop no wainhira kahur malu sai furak liu,” nia hatutan.

Nia mensiona katak grupu refere sei buka kadi kakutak, kadi fuan ho arte, muzika no poezia tanba sira iha fiar katak lia fuan nudar buat kroat ida nebe bele tu’u ema nia fuan no kakutak atu halo mudansa no iha kapasidade ho kbiit bo’ot atu tranzmite hodi hakanek no hamaus ema nia fuan.

“Ami nakloke atu servisu ho se deit ho konseptu harmonia paz no dame hodi kolabora ho se deit nebe iha hanoin diak atu halo netik buat ruma ba povu no nasaun”, nia hatete.

ESPRESAUN POETIKA LXXXIV

RAAN MATAK ASUWA’IN NIAN

raan matak asuwa’in nian
suli,
habokon foho lolon

nasaun foun mós mosu,
hamriik
no husu boot
tuba
ba nafatin
hosi
tinan ba tinan
--
Aileu-Dili, 17 Janeiru 2012

ESPRESAUN POETIKA LXXXIII

BEI DADA IIS LA FURAK,
BEI DADA IIS LA HAKMATEK

Tinan barak, tinan lubun Bei terus basuk
Tinan barak, tinan lubun Bei halerik la halimar
Tinan barak, tinan lubun Bei nia kabun ema kesi halo metin

Bei dada iis la furak
Bei dada iis la hakmatek
Bei dada lia la ho laran kmanek
Bei nawan sa’e loos
Bei book nia an
Bei hisik nia isin-lolon
Bei litik nia liman-ain

Bei la husu buat wa’in
Bei husu de’it atu nia oan no bein-oan sira atu hamutuk:
neon ida, laran ida
kore tali iha nia kabun
Hodi nune’e, Bei bele nani hikas ba tasi, nani hikas ba mota,
no sa’e hikas ba rai-maran tuir nia hakarak no tuir nia dalan
rasik
---
Janeiru 2012