Monday, January 29, 2007

ISTÓRIA BADAK I

Introdusaun

Istória badak nu’udar ramu literatura nian ida ne’ebé ha’u foin maka hahú atu esplora. Ha’u iha idea barak durante ne’e maibé susar loos ba ha’u atu hakerek tanba ha’u la domina téknika hakerek istoria badak.

Istória badak ida tuir mai ne’e, nu’udar ha’u-nia istória badak ne’ebé ha’u foin hakerek ba dala uluk iha ha’u-nia kareira literária. Ha’u hetan inspirasaun hakerek istória oan ne’e, hafoin tiha lee istória badak eskritór Indonézia nian naran, Cecep Samsul Bahri ho títulu, “Sunset” iha fulan Dezembru tinan 2005, no ha’u tenta traduz tiha ba lian Tetun. No mós ha’u hetan motivasaun atu hakerek istória oan ne’e mai hosi ha’u-nia alin ikun, Bety nia badinas iha mundu literária. Ha’u agradese barak ba sira tanba motivasaun maka ha’u hetan.

Ha’u hein katak ha’u sei iha tan motivasaun atu hakerek istória badak iha tempu ikus mai.

Dili, 29 Janeiru 2007

Shalom,
Abé Barreto Soares

******

HAKAT HAMUTUK, HASORU LORON ABAN

Iha tasi ibun sira nain rua tuur iha ai hun mahon natoton ida, hodi hateke ba tasi. Sira tuur iha kain Bali kor verde ida nia leten ne’ebé ohin sira lori mai tau iha sira nia kareta sedan azul oan ne’e nia laran. Lalehan nabilan furak. Husi dok sidade Dili haree hetan. Tasi la boot ida; laloran kiik maus, baku ba tasi ninin, kria ambiente ida maka dame no hakmatek. Furak atu haris tanba tasi been mós moos kapas. Ida mane mós stel dadun hela ninia CD Player maka liga ba speaker kabuar kiik rua, marka Sony, toka múzika Ebiet G.Ade nian ho titulu, “Aku Ingin Pulang”.Nia halo lian ladun boot ida, natoton hela deit ba sira nain rua maka atu rona.

Kuaze fulan hira ona sira la mai pasiar iha tasi tanba okupadu ho buat seluk. Se la sala desde fulan Junu tinan liu ba. Oras ne’e fulan Maiu 2005. No sira nain rua mós ikus-ikus ne’e baruk atu mai tasi. La hanesan uluk ona bainhira sira nain rua sei foun-foun tuir malu . Uluk sa ina, Sabadu-Sabadu ona kuandu ida mane ne’e la servisu, ou se la’e Domingu ona, entaun sira nain rua bibi ain ba tasi la falta. Ne’e sa termasuk jatah tiha deit. Sira-nia fatin maka Arreia Branca ne’e ou se la’e Kristu Rei neba.Tasi ibun iha Dili ne’e iha ne’ebé tan, paling-paling maka fatin rua ne’e ona.

Ida feto ne’e, ho kalsa jeans azul maka nia lulun to’o iha nia ain kabun, hatais bluza kor mutin, hamrik, hakat ba tasi ninin, habokon nia ain ho tasi been, la’o dok oituan hosi ida mane ne’e.

“Amor, o hakarak hariis agora ona ka?”,

“Biar orsida deit.. Ha’u sei hakarak lee oituan lai. Depois hein loro manas oituan mós.”, ida mane hatan, no nia komesa toba haklena ona iha kain Bali nia leten. Rai henek musan balu namakari iha hena ne’e nia leten tanba ida feto ne’e foin lalais la’o, nia sinelus halo rai henek katik tama sa’e mai tan hena ne’e.

“Amor mós hakarak haris?”

“Hakarak, maibé roupa hariis nian mós la lori ne’e. O ida be ansi atu mai tasi, hanesan funu atu tama ne’e, halo ita baruk…”. Ida feto ne’e kontinua halimar ho tasi nia laloran maus, kiik ne’ebé baku ba ninin.

Ida mane ne’e foin maka atu kesi hela hammock ba ai. Nia hakarak atu toba iha hammock leten, depois maka nia atu lee nia livru poezia rua ho titulu: “ Penunggu Makam “, poeta Benir Budiman nia obra, Kubur Penyair”, poetaTjahjono Widarmanto nian, no mós kolesaun cerpen obra poeta Sitor Sitomorang nian, ho titulu “Salju di Paris” maka ohin nia lori mai hotu.
Ambiente ida ohin hakmatek kapas ne’e derepente deit lakon, la hatene ba ne’ebé. Motor bebek lubuk ida maka la’o liu ba Kristu Rei halo barullu la halimar. Tanba knalpot sira hasai tiha. Labarik joven oan sira maka estilu meninu bonitu; balu tula sira-nia doben oan sira be, la diak loos, husik husar sira ne’e sai-sai hela, no inus sira ne’e tuu ho brinkus, hanesan loos ema India sira, iha motor kotuk.. Motor sira-nia lian barullu halo ita-nia tilun oan sira ne’e atu nakfera deit. Ema sira ne’ebé sofre kurasaun sa, lalika rona kedas barullu ida hanesan ne’e, se la’e bele mate hamrik iha fatin deit.

Ida mane ne’e, tau kalsaun azul, kamizola Bali, kor mean, komesa toba ona iha hammock leten, no hahú lee livru “Kubur Penyair”. Ida feto mós hakat mai besik ida mane ne’e.

“ Amor, fó mós buku ida mai ha’u atu lee ka? Sa maka o maka toba gaya-gaya lee, ha’u hanesan fali ayam potong ida, memble hela hanesan nune’e deit. “, ida feto ne’e husu.

“Ne’e. O lee maka buku cerpen ne’e deit.”, ida mane hatete hodi lolo livru “Salju di Paris” ne’e ba ida feto.

Sira nain rua mós okupadu lee livru sira ne’e. Ida feto ne’e tur ona iha kain Bali nia leten maka ohin sira nahe ne’e, uza oklu minus oan ne’e hodi lee cerpen ida ho titulu “Cinta Pertama”. Kuaze meia hora hanesan ne’e, ida feto ne’e hatete ona,

“Amor, o hateke mai lai. O hakarak hatene? Kolega sira iha ha’u-nia kantor ne’e konta loos ita nain rua nia vida. Sira nia ibun para boot. Mesak ibun komadre deit. Hakarak mete hotu ema seluk nia vida. Sira dehan ona, “Possa, Nur Afni ne’e sorte kala laiha liu pá.. Hetan fali mane ida be katuas liu fali nia. Pokoknya sira la cocok liu sa…Não me digas, mane iha Dili laran, ne’ebé idade natoton hanesan ho nia ne’e kala laiha liu ona, no sira hatete buat seluk-seluk tan. Ha’u maka baruk atu konta sa. Ha’u rona fali buat ne’e hosi Mana Hermenegilda. Nia maka iha Sexta semana ne’e konta fali mai ha’u molok ami atu ba makan siang iha restorante Menado.

“Foun-foun ha’u rona ne’e, Amor, é pa, hau-nia ran sira ne’e atu sa’e deit ona to’o hau-nia kakutak sa.. Filha da puta, pa!.”, ida feto ne’e kontinua ko’alia ho nervozu oituan, no oras-oras nia hadi’a nia oklu minus oan ne’e iha nia matan.

“ Mesak munafik tan-tanan deit o nia kolega sira iha kantor ne’e, Amor… Ha’u sa baruk! Ha’u la pusing liu. Husik ba! Biarlah anjing-anjing betina itu menggongong, kan kafilah tetap berlalu?!”

“To’o tempu diak ida, Amor, kuandu ha’u rona to’o bosu didiak ona hosi Mana Hermenigilda ho sira seluk tan maka ha’u sei ba sakalele deit sira. Sira halimar ho ema seluk. Sira halimar ho ha’u sa, entaun sira buka ona sira-nia mirik. Ha’u mós baruk ho ema sira be la hatene an, gosta halo sanak tun sanak sa’e sira-nia ibun oan ne’e. Maibé, hitung-hitung, EGP!. Emangnya gue pikirin! Yang penting kan ha’u la ba kamat sira-nia laen oan sira ne’e.”

Loro manas dadaun tan ona. Sunu ita-nia isin sira ne’e mutuk oituan. Maibé mala’e mutin sira sa gosta habai an hanesan naan maran iha loron manas hanesan ne’e. Ida mane ne’e bok an hodi dehan,

”Amor, ha’u hariis lai ba!. Ne’e ka?”

“Ok, Amor, hariis ba. Maibé ha’u sa hakarak kontinua lee lai cerpen
oan sira ne’e.”.

Ida feto ne’e mós foti sabraka tanjerina fuan ida hosi plastik metan laran, no loke ona, no han oituan-oituan. Depois nia so’e naran-naran sabraka kulit sira ne’e. Nia ladun peka oituan ho lingkungan, no nia so’e deit sabraka kulit sira ne’e iha rai henek leten. Ida mane ne’e haree nia namorada soe sabraka kulit naran-naran, hosi dok, nia hatete ona,

“Amor, Amor…. Keta naran so’e foer hanesan ne’e ka! Orsida ema
dehan saida ba ita ona…..”

“Eis, ema hatene sa! Ema balu sa…sok-sok jadi aktivis lingkungan hidup maka ne’e….”, nia hatete hodi goza, maibé nia sinti an, no foti sabarak kulit sira ne’e tau iha fatin lixu marka HABURAS ne’ebé la dok hosi sira-nia fatin piknik ne’e.

Ida mane ne’e komesa hariis ona. Bee malirin kapas. Oras-oras nia luku an ba iha tasi kidun. Depois nani halimar ba klaran, no fila hikas lalais fali mai ninin. Depois nia tuur iha rai henek leten. Lolo nia ain rua halo loloos. Rileks pokoknya.. Laloran tasi maka baku--baku nia ain kabun sira maka sei nakonu ho rai henek musan. Nia tuur hateke ba tasi. Orizonte maka luan, loke tebes nia fuan ho neon. Nia sinti iha liberdade. Sim, tasi ne’e simbólu liberdade nian duni. Ambiente iha tasi maka furak ne’e halo nia teki-tekis hanoin fali nia tempu uluk bainhira nia sei eskola iha SMA, nia ho nia kolega sira mai halo piknik iha fatin ida ne’e, dala tolu ka dala haat ida hanesan ne’e. Tempu SMA tempu ida maka furak la halimar. An unforgettable memory. Momentu sira iha SMA ne’e maka inspira kantór sira hanesan Chrisie hakerek múzika “ Kisah Kasih di Sekolah”. No ohin loron múzika oan ne’e sai tiha ona sound track ba sinetron ida ne’ebé mosu iha kanal TV Indonézia nian, se la sala ,” ANTV” ho nia titulu maka hanesan. Iha momentu ne’eba ida mane oan ne’e gosta loos atu namora ho nia adik kelas ida, maibé nia la konsege namora tanba feto oan ne’e haree katak ida mane ne’e idade sei kiik, no mós seidauk iha tan jeitu duni atu namora hanesan kolega mane sira seluk. Feto oan adik kelas nee oras ne’e ho ninia inan aman sira iha ona metropole Lisboa ne’ebá. Nia ba kedas iha fulan Setembru, tinan 1990. Nia foti Fakuldade Medisina, Universidade Coimbra. Parese kala nia akaba tiha ona nia estudu oras ne’e. Ida mane ne’e mós hanoin fali poezia oan ida ne’ebé uluk iha tempu SMA nia hakerek ho titulu.,” Pasir Putih Dalam Kenangan”:

“ saat gitar bersenandung oleh petikan jemariku/
suaraku turut bergetar/hati kecilku menangis/ pandang mata dilayangkan pada alam Tim-Tim yang kering gersang/aku teringat masa lalu, masa depan jua/terasa bagaikan aku terbang dalam alam fantasi//

Nia bahasa Indonesia maka ladun moos. Bahasa Indonesia ida be labarik remaja Timor nian uluk maka seidauk lancar loos ne’e sa, hatene deit ona ba.

“Suut!!!!!…. Heeeee, Amor!!!. Melamun saida?”, ida feto la’o mai hosi kotuk kili ida mane ne’e nia kabun sorin kwana, ne’ebé desde ohin tuur kalma, luku klean iha ninia mundu imajináriu.

“La’e ida. Ha’u la melamun buat ida.. Maibe ha’u merenung…”

“Ehhh! Bosok sa, Señor Yoshua!… Merenung ka merenung!”

“Tebes sa, ha’u merenung…La fiar ha’u too ona. Ha’u sa la obriga
ema ida atu fiar!.”

“Amor, o haris hotu lai maka hau hakarak atu kontinua ho ita-nia
konversa.”

“Konversa ida ne’ebe fali tan ona?

“Sei iha kaitan ho ida ohin ne’e sa!”

“Ah, ha’u baruk. Yang itu-itu aja!”

“La’e ida ne’e berita foun ida fali ona.. Ha’u haluha ohin atu konta
mós ba o, Amor!”

“Ok, ok!!! Husik lai, ha’u hariis dala ida tan lai, ne’e ka Amor!….”

Mala’e feto foin sa’e oan ida, isin kapas looos, ho bikini deit hori ohin, la’o hela ba mai. La kaleur nia ba sadere nia an iha ai hun mahon furak ida, tuur lee hela nia livru novel, Ernest Hemingway, Laureadu Prémiu Nobel ba Literatura iha tinan 1952 nia obra ,”The Old Man and the Sea”. Pode ser mala’e feto ne’e Australiana ida tanba nia aksen ne’e ita rona ba hanesan loloos Inglés Australia nian bainhira nia koalia ho nia namoradu ne’ebé mai hariis tasi ho nia.

****
Ida mane ne’e hariis. Nia luku fali ona. Kleur oituan. Ema sira mai tan, mai tan. Tasi ibun kuaze ema nakonu. Maibé labarik sira maka barak. Feto, mane. Depois tiha, ida mane ne’e halo sinal ba ninia namorada oan ne’e atu foti ninia kamera maka tau iha ninia pasta metan atu hasai nia foto.

“Ok, Amor, ha’u kontinua ho ita-nia konversa. O hatene saida, kolega feto sira ne’e dehan mós katak, ‘Nur Afni ne’e tuir-tuir buatamak ne’e tanba osan, pangkat ho jabatan sa. Ita sa la fiar, se la nune’e, tesi tiha liman!…Ou keta ida mane ne’e lori maninga karik, se maka hatene?”

Ida feto ne’e tur iha kain Bali. No ida mane nee’ tuur iha ai sanak boot ida.Tanba nia kalsaun bokon, nia lakohi tur iha kain ne’e nia leten. Nia foti toalla azul ida ne’ebé seidauk fase kuaze semana ida ona, bobar iha nia isin lolon. Ida mane ne’e rona ho atensaun tomak, maibé nia lakohi fó komentáriu ba gosip murahan sira hanesan ne’e.

“Ha’u baruk rona. O fó deit maka sabraka ne’e mai ha’u para atu han
sa!….”, ida mane ne’e hatete.

Sira nain rua mós muda sira-nia tópiku konversa. Agora sira koalia fali maka kona-ba sira nain rua nia futuru rasik. La hatene loos bainhira maka sira deside atu tama ba iha uma kain alias tama iha vida casal. Momentu romántiku hanesan ne’e, halo sira nain rua hanoin fali múzika kantor Indonezia nian ida seluk-- Iwan Falls nian ,”Kemesraan”. Sala maka loron matan seidauk monu., no rai mós seidauk besik atu nakaras. Se la’e ida karik maka ne’e, kala paas loloos.

“ Kita jalani aja dulu hubungan kita ini, Amor…”, ida mane ne’e hatete, tenta fó laran metin ba ida feto. Ida feto mós hatan kedas,

“Ita ema halo planu, Sayang ,maibé buat hotu kan Maromak maka sei
tetu, los kala’e?”

Sira nain rua nia kabun oan ne’e mós namakili dadaun ona. Ohin mai tasi ne’e sira la lori hahan ida. Sira diside orsida atu ba han deit iha Rumah Makan Pantai Laut iha Kolmera. Sira mós hakarak duni ba han iha neba: han ayam goreng lalapan ,no hati ampla. Kleur duni ona maka sira nain rua la ba han iha restaurante Cina katuas Javanés nian ne’e. Katuas ne’e relijiozu tebes. Buat kiik boot, nia sempre temi maka Maromak, Maromak deit.

Tasi mós komesa maran dadaun. Maré baixo, ema Portugés sira hatete. Ema lubun boot ida maka bou loos iha tasi laran. Hariis. Balu halimar ho bola. Balu tebe bola iha tasi ibun. Mala’e ho Timor sira kahur malu deit. Labarik sira be ohin barak-barak ne’e, balu duni malu hela. Sira mane molik, la tau kalsa ida, no labarik feto oan sira ne’e oituan deit maka hatais bikini. Maioria hatais kalsa ho kamizola deit.

Maré baixo hanesan ne’e konvida ema atu refleta liután kona-ba moris ninia lalaok, katak “life has its ups and downs.”. Sira nain rua mós fiar katak sira-nain rua nia moris sei la ses hosi buat ne’e, sei sa’e –tun, sa’e-tun. Naran katak maka sira nain rua ne’e lian ida, laran ida deit--hakat hamutuk, prepara, hasoru sira-nia loron aban, maka sei nakonu ho teka-teki.

******

Dili, Dezembru 2005

No comments: