ENSAIU LITERARIU- 5 : "KARIK PAPA LA ESKOLA IHA KOLEJIU SOIBADA"

-KARIK PAPÁ LA BA ESKOLA IHA KOLÉJIU SOIBADA-


Fatuhada, 10 Setembru 2007

“Sejatinya kalian sendiri sudah dapat menyelami rahasia kematian. Tapi bagaimana kalian akan berhasil menemukan dia jika tidak kalian cari di pusat relung kehidupan?”
KAHLIL GIBRAN


Introdusaun

1.Oras ne’e ha’u iha sala (kotuk), uma Fatuhada. Sasan rungu-runga oituan. Bou iha fatin-fatin. Kalan boot dadaun ona. Tuku 11:50. Ha’u tenta buka atu rileks. Rona múzika hosi kantór múzika balada Indonezia nian, Ebiet G. Ade hosi nia album kompilasaun, “Tembang RENUNGAN HATI” ne’ebé toka iha CD- Player Sony ‘besi tua’ ida.. (Ha’u sosa CD player ne’e iha tinan 2005 se la sala, hosi ema nia inan malae ida naran Ana. Nia mós servisu iha misaun UNOTIL, misaun ida uluk ha’u servisu ba)” Ha’u fila tarde loos hosi servisu ohin kalan. Ha’u iha vontade boot atu tuur hakerek lia fuan oan sira ne’e iha laptop. Ha’u hakarak aproveita ohin kalan, ho Apa nia loron mate—halo tinan 3, fulan 9 ne’e, halo reflesaun hodi hakerek ensaiu badak ida ne’e. Apai, ha’u-nia oan kosok badahuluk, ho ha’u-nia Amor toba tiha ona.

2. Idea atu hakerek ensaiu ida ne’e mosu bainhira ha’u, horibairuak kalan iha eskritóriu UNMIT, lee liu ensaiu ida ne’ebé hakerek hosi maluk eskritór Indonezia, Zen iha nia blog “http://pejalanjauh.blogspot.com”, edisaun 2 Setembru 2007, ho nia títulu “Menjadi Pejalan Jauh Lagi: Menyusuri Biografi Bapak”. Horibairuak, bainhira hanoin kona-ba Papá nia loron mate, ha’u mós iha idea, ‘ah, sei furak liu, bainhira ha’u orna ha’u-nia hanoin sira ne’e iha ensaiu deit..”. Ne’e hanesan tributu ida ba Papá.

3. Motivasaun atu hakerek ensaiu ida ne’e lakan liután bainhira, ohin kalan, iha eskritóriu UNMIT nian, ha’u lee liu fali tan ensaiu ida ne’ebé poeta Indonézia, Ook Nugruho hakerek kona-ba nia aman ho títulu, “Obituari Ayah (1921-1980) “, mosu iha edisaun fulan Novembru 2006, iha ninia blog “http://ooknugroho.blogspot.com/”.

4. Artigu rua ne’e ha’u seidauk lee tomak. Maibé artigu rua ne’e nia ‘klamar’ motiva tebes ha’u ohin kalan atu hasai saida maka nakonu iha ha’u-nia kakutak ho fuan.

Mate tinan 3, fulan 9

5. Papá la’o hela ami oan no bei oan sira no Ama, no mós nia kabeen ida ikus no nia oan sira, ba mundu seluk iha tinan 3, no fulan 9 ona.

6. Hanesan baibain, bainhira to’o ona Papá nia loron mate, ha’u tenta hakerek liafuan reflesaun oan ruma ho tipografia poezia nian, no haruka ba alin, bin no ama sira liu hosi SMS. Ba fulan ida ne’e nian, ha’u nia mensajen ne’ebé ohin kalan ha’u haruka ba sira maka hanesan tuirmai:

“IN MEMORIAM PAPA SEBASTIAO/ nia klamar moris/halo ita hanoin/ halo ita sinti/nia kole la saugati/ABAN TK. 5:30 TAU AIFUNAN SANTA CRUZ”
(20:55:32/10-9-2007)

Papá nia Kole la Saugati

7. Papá nia kole la saugati duni. Oras ne’e ami oan, no bei oan sira boot hotu ona. Ami nia liras sira maka’as, hanesan manu oan sira, buka semo ba dook, buka rai kutun, rani iha fatin-fatin. Manu Boot Zeca no Alin Ita Noi maka kala oras ne’e iha mundu seluk, hamaluk Papa. Ha’u fiar nafatin, hanesan mós sira seluk, katak maski oras ne’e ita fahe malu ho mate bian sira, maibé sira-nia klamar moris nafatin. Sira-nia klamar tau matan, fó tulun nafatin ba ita sira ne’ebé oras ne’e dadaun dada iis hela iha mundu ne’e, ne’ebé mosu ho ninia lalaok oioin.

8. Hanoin hikas fali Papá nia kole, Papá nia terus bainhira nia sei kiik, to’o nia katuas, no to’o ikus nia la’o hela ami oan sira ba mundu seluk, ha’u laran dodok. Biar atu halo nusa mós, ninia kole ami selu labele.

9. Karik Papa maka la ba eskola iha Koléjiu Soibada, Manatuto, hodi to’o ikus hasai ninia kuarta klase-ensinu primáriu, ha’u kala sei la iha kapasidade no vontade atu hakerek karik ensaiu ida ne’e ho laptop ohin kalan, no rona múzika Ebiet nian maka nakonu ho ‘kata-kata permenungan’. Istória moris ha’u-nian kala sei sai oin seluk. Ha’u kala la sai durubasa oras ne’e, servisu iha misaun Nasoins Unidas iha Timor-Leste. Ha’u kala la ba Java eskola iha Universidade Gadjah Mada, estuda literatura Ingleza. Ha’u kala momentu ne’e sei la hahú hamoris ha’u-nia ahi poétiku hanesan “ cultural vagabond ” ida. Ha’u kala la katik ba iha Kanada, tuir programa inter-kámbiu kultural ho organizasaun CCI (Canadian Crossroads International) iha tinan 1991, no to’o ikus buka auziliu polítiku iha rai malirin ne’e tanba deit situasaun iha rai laran maka rungu-ranga liután hafoin tiha Masakre Santa Cruz-12 Novembru, no ha’u, to’o ikusmai, fila fali mai rai doben Timor-Leste iha fulan Jullu 2000, nst.

10. Ho nia kursu kuarta klase ensinu primáriu ne’e, Papá, to’o ikus, hetan servisu iha seksaun korreiru no sai telefonista iha Dili, no ba servisu iha Lospalos, no iha Vikeke. Ho nia servisu hanesan guarda fiu, ninia ‘nasib hidup’ lori nia ba hetan Mamá iha rai Fohorem, Cova-Lima. To’o ikus sira namora, kabeen, no hetan ami oan sira ne’ebé moris nadodon tutuir malu iha Fohorém, Manatuto, no Dili, no forma ‘ekipa futebul’ nian ida. Ikus liu iha tempu Portugués, no to’o tempu rungu ranga iha tinan 1975, nia servisu hanesan guarda-fiu ihaVenilale.

11. Papá nia diploma kuarta klase ne’e to’o oras ne’e sei iha. Ami sei haloot hela. Foin lalais, fulan Fevereiru tinan ida ne’e, bainhira rungu-ranga iha Usindu, Enti no Noi maka salva Papá nia sasan sira, inklui diploma ida ne’e. Ha’u tau diploma ida ne’e iha kuadru kiik oan ida.

12. Nia uma Usindu maka uluk ha’u hela ba, molok ha’u tama iha uma kain, sai nu’udar testemuña barak ba Papá nia istória—moris no mate. Ha’u ho alin sira iha planu atu halo kuarta nia toba fatin iha Uma Usindu ne’e, sai nu’udar muzeu espesiál ida ne’ebé dedika ba Papá. Iha kuarta ne’e, ami sei rai nia sasan sira. Husu boot planu ne’e sei bele realiza iha tempu ikusmai, karik buat hotu la’o diak ho situasaun seguransa iha rai doben ida ne’e.

11. Iha Papá nia familia, entre nia maun alin no inan feton sira ne’e, nia mesak deit maka konsege eskola boot, no ikusmai hetan servisu institusaun governu Portugés. Sira seluk moris deit ho natar, nst.

12. Sorte bee nia hela ho nia Tiu Xiku, nia inan Ina Mau nia maun boot, ne’ebé ami kostuma bolu Avo Xiku, maka nia ba netik aprende buat barak oituan iha mundu edukasaun nian iha rai Soibada ne’ebá. Avo Xiku ho nia kabeen Avo Celes maka haka’as nia tama eskola. Avo Xiku, Papá konta katak siak hanesan ai manas lotuk.

13. Tropa Indonézia tama liutiha Timor-Leste, iha Manatuto iha tinan 1976, nia servisu iha área ne’ebé iha ligasaun ho osan to’o nia hetan reforma, no ikus mai hela iha Dili, to’o hasoru rungu-ranga familiar, no fahe malu ho Mamá to’o deit nia mate.

12. Papá ema ida ne’ebé haraik an. Papa ema ida ne’ebé fásil atu perdua lalais ema seluk ne’ebé halo nia laran kanek. Buat kiik nia halo ba boot. Buat boot nia halo ba kiik. Ne’e maka nia jenu aat.

Tradisaun Diak hosi Avó Xiku no Avó Mariu

13. Tradisaun—Avó Xiku hakiak, no eduka nia sobriñu hanesan Papá ne’e, nu’udar buat diak ida. Tradisaun ida ne’e presiza atu hamoris, no haburas. Tradisaun ida ne’e mós ha’u hetan hosi Avó Katuas Mário, Mama nia aman, bainhira nia tau matan ba nia feton oan sira. Tradisaun ida ne’e Avó sira hada’et ba dalas ida Papá no Tiu Padre sira nian. Ohin loron sira tau matan ba ami sobriñu/a sira. Ami mós, to’o ona tempu, hada’et tradisaun ida ne’e ba ami-nia sobriñu/a sira.


Fatuhada, 11 Setembru 2007

14. (Ha’u toba horikalan/dadeer tuku 2 madrugada, tanba kontinua hakerek ensaiu ne’e. Ha’u-nia toba oras la barak. Ne’e afeta ha’u-nia saúde fízika, konserteza. Dadeer ida ne’e ha’u buka atu hatutan fali ensaiu ida ne’e to’o nia rohan).

Mehi kona-ba Papá

15. Abati, molok nia aranka ba Manatuto iha Sábadu, 8 Setembru atu ba tula fós, konta mai ha’u katak nia mehi hetan Papá. Ha’u dehan ba nia katak ha’u mós iha fulan Agostu nia laran mehi mós kona-ba nia. Iha ha’u-nia mehi ne’e, Papá lakohi ko’alia loos ho ha’u. Papá kala hirus ha’u tanba kleur ona ha’u la ba vizita nia rate ne’e karik?

Fatuhada, 11 Setembru 2007
Tuku 10 kalan, liu minutu balun..

16. (Ha’u la konsege hakerek hotu ha’u-nia ensaiu ida ne’e tanba tempu ohin dadeer maka la permiti duni. Ohin kalan, ha’u hein katak ha’u sei bele iha enerjia, no halo ensaiu ida ne’e remata...Apai ho Amor oras ne’e iha ‘mundu seluk ona’. Múzika Ebiet nian hosi nia album “Nyanyian Cinta” hamaluk ha’u...)

17. Abati sira fila hosi Manatuto iha Sabádu lorokraik, 8 Setembru, tula foos lubuk ida. Foos ne’e nia ho Amano ba foti iha Ama Boot no Tia Boot sira. Ami hetan haree lubuk ida tinan ne’e hosi natar ne’ebé maluk balu pinor mai ha’u ho Amor. Abati konta katak sira ba vizita Papá nia rate, sira haree katak duut maka moris nakonu loos iha rate sorin-sorin no rate oin. Vazu sira ne’e rahun hotu, kala ema na’ok hotu ona..

18. Ha’u ho Amor iha planu atu lori Apai ba vizita nia Apa Katuas nia rate molok ami ba Bali fulan ida ne’e, pasa ami-nia férias,no ba tuir Ubud Writers Festival. Desde nia moris iha tinan liubá, no oras ne’e Apai besik atu halo tinan ida mós, nia seidauk ba. Husu boot fim da semana ida mai ne’e, planu ida ne’e bele hala’o. Amor sinti an bainhira iha fulan Abril tinan ida ne’e ami ba férias to’o Java, Alin Mundu husu ba Amor katak, “imi mai halo viajen to’o Jawa ne’e, Teo ba ona vizita nia Apa Katuas nia rate ka seidauk?” Amor hatan katak, “Seidauk.” La furak katak, rai dook ami konsege hakat to’o ba, Manatuto oan ida besik ne’e,ami la ba. Ami la ba vizita tanba situasaun seguransa maka la fó fatin duni desde tinan liubá.

Mundu maka Jeitu hanesan loos hanesan Papá

19. Mundu nia jeitu ne’e kuaze hanesan Papá. Abati sempre buka nota Mundu nia lala’ok bainhira la’o no hamrik, tau liman ba kotuk.

Lideransa, Troka Papá nia Fatin

20. Hanesan Maun Boot iha uma kain Barreto Soares nian, ha’u tenta hala’o kna’ar lideransa ne’ebé Papá tula hela iha ha’u-nia kabas bainhira nia sei moris, ho kbiit tomak ne’ebé ha’u iha. Ne’e nu’udar responsabilidade ida ne’ebé todan resin. “Oan, ó maka mane boot. Buat hotu ha’u entrega ba ó. Haree didiak ó-nia alin sira, biin no ho ó-nia inan..”, Papá hatete lia irak ne’e, se la sala, iha kalan ida, iha Uma Usindu bainhira ami nain rua tuur, trava konversa.

21. Rota lideransa ne’ebé ha’u lori ne’e, ha’u la hada’u hosi ema ida. Ha’u mós lakohi simu, maibé tanba Manu Boot laiha ona, ne’e duni maka kala Papá fó mai ha’u. Dala ruma ha’u sinti todan, no kuaze lori labele ‘kruz’ todan ida ne’e. Bainhira ha’u sinti kuaze labele ona kontinua lori naha todan ne’e, ha’u refleta fali Mestre Divinu nia lia fuan molok ema sara Nia ba mate, la kaleur ha’u hetan fali kbiit foun atu hakat ba oin nafatin. Iha momentu ne’e, Nia reza to’o Nia kosar sira ne’e suli, mesak raan, no nia hamulak maizumenus hanesan tuirmai, “Ama, karik Ó hakarak duni ha’u hemu hosi kalis ida ne’e, entaun ha’u prontu atu hemu duni..”

22. Mundu ulun toos, dala barak bainhira ha’u ko’alia ba nia ho didiak, nia buka refila, no revolta maka’as kontra ha’u. Kuandu ha’u labele ona ho nia manias ne’e, entaun ha’u hatete ba nia, “Mundu, kadeli maka Papá fó mai ne’e, un’udar Papá nia isin. Bainhira ó haree ha’u ho “kacamata batin”, ó sei haree borus katak Papá maka oras ne’e dadaun ko’alia ho ó..” Mundu biar hanesan karik ba mós, nia domin mai ha’u hanesan Aman no Maun Boot ida ne’e maka’as tebes.

Ohin tau aifunan, Mamá Tanis iha Avó nia rate

23. Mama tanis, hodi hamulak ba Avó feto Laurentina bainhira ohin lorokraik ami ba tau aifunan ba Papá nia loron mate iha Simitériu Santa Cruz. Mamá triste haree ami oan sira maka haree malu matan la moos. “Imi oan sira ne’e, aban bainrua, ha’u mate ona, kala imi sei la halibur malu. Se maka tanis, kala tanis mesak-mesak hela deit ona. Imi kala sei la ba hamaus. Ha’u-nia fuan moras liu maka bainhira ha’u-nia maluk sira mai tan ha’u, imi hatudu oin toos. Sira kala la mai tan Uma Bekusi, bainhira ha’u maka laiha ona,” Mamá halerik. Ha’u mós laran dodok. Matan laran nakonu ho matan been. Ha’u haruka Enti hamaus Ama maka tanis.

Papá nia Klamar hú Nafatin Ami-nia Baboton

24. Atu diak ka aat, Papá laiha ona iha ami oan sira-nia sorin. Maibé, ha’u fiar katak Papá sei kontinua ho ami nafatin espiritualmente, bainhira ami oan sira, ho enerjia ne’ebé ami iha, buka hala’o viajen moris naruk ida ne’e, ne’ebé nakonu ho ai tarak, no rai kuak. Papa nia klamar moris. Papá nia klamar hú nafatin ami-nia baboton.

(Tuku 11:06 ona. Ebiet nia múzika kontinua ho ninia armonia. Iha liur ne’ebá ha’u rona ema tuda besi. Lian. Halo ha’u hakfodak. Pode ser labarik malandru sira maka la’o liu dadaun oras ne’e...)

***